1
00:00:01,290 --> 00:00:03,650
Ik mag wel achterover leunen

2
00:00:03,650 --> 00:00:11,409
Ja. Alles mag. Misschien wil je vertellen hoe
je heet en waar je geboren bent en wanneer.

3
00:00:11,410 --> 00:00:18,010
Ja, ik ben Geertje van der Molen,
geboren op 20 maart 1919, aangezien ik

4
00:00:18,010 --> 00:00:27,440
op een schip geboren ben was het een
toeval dat we dus in Groningen lagen.

5
00:00:28,690 --> 00:00:43,060
En ik ben aan boord gebleven, ik heb een oudere
broer en een zus, jongere zus en een jongste broer.

6
00:00:44,670 --> 00:00:56,770
en mijn oudste broer ging al gauw, omdat
hij genoemd was naar naar z’n grootvader die

7
00:00:56,770 --> 00:01:03,977
overleden is, is al gauw door Beppe dus de
vrouw van de grootvader, dus oma, maar wij

8
00:01:03,978 --> 00:01:11,370
zeiden Beppe, want ze was een Friezin,
toen hij zes jaar was aan de wal gehouden.

9
00:01:11,820 --> 00:01:16,950
Wij zijn, wij drie kinderen
zijn aan boord gebleven.

10
00:01:17,610 --> 00:01:21,790
Maar mijn moeder, die ook altijd
een hartstochtelijk lezer is

11
00:01:22,460 --> 00:01:31,350
geweest, en die met 8 jaar al wees
was, die bij die kwam ik aan de wal.

12
00:01:31,350 --> 00:01:32,570
Hoe oud was je toen?

13
00:01:32,570 --> 00:01:36,337
Toen was ik 11 jaar, net geworden.

14
00:01:36,338 --> 00:01:43,690
En mijn moeder zorgde dat waar wij
altijd even lagen, als schippers, wij

15
00:01:43,690 --> 00:01:50,490
hoorden bij wat ze toen noemden de
kleine internationale binnenvaart die

16
00:01:50,490 --> 00:02:00,310
hoofdzakelijk in Nederland, België, Noord
Frankrijk en een deel van Duitsland voer.

17
00:02:00,311 --> 00:02:11,640
En het was toen in de dertiger jaren was
het, dus eerst in de twintiger jaren ging

18
00:02:11,640 --> 00:02:18,550
het goed, maar later ging het langzamerhand
steeds slechter, er was weinig werk.

19
00:02:18,950 --> 00:02:25,920
En soms lagen we ergens en dan gingen we daar
naar school en mijn moeder hield de boekjes

20
00:02:25,920 --> 00:02:34,220
van school hield ze bij, zodat wij eigenlijk
verder waren wat het gewone leren betreft,

21
00:02:34,220 --> 00:02:42,410
alleen bepaalde dingen zoals tekenen en
zingen ik kan helemaal niet zingen, ik heb wel

22
00:02:42,410 --> 00:02:50,270
veel belangstelling ook voor, zeker voor
gedichten en alles, maar zingen kon ik niet.

23
00:02:50,420 --> 00:02:56,270
Dus er waren dingen die voor een schipperskind
in het begin wel moeilijk waren.

24
00:02:56,980 --> 00:03:00,170
Hoe heette het schip
waar je opgroeide?

25
00:03:00,170 --> 00:03:08,720
Dat heette Walrus, want wij hadden een, het
was een zeilschip en op de, aan het roer,

26
00:03:08,720 --> 00:03:19,150
dus achterop helemaal, daar was een walrus
en daarom heette het schip dus Walrus.

27
00:03:19,290 --> 00:03:30,600
En het is, het was een, voor zijn tijd heel
modern schip, het was verlengd, tot 31 meter,

28
00:03:30,600 --> 00:03:35,760
waardoor het 200 ton was, dat is nu natuurlijk
te verwaarlozen, die schepen zijn er niet meer,

29
00:03:35,760 --> 00:03:42,650
van die kleine grootte, maar toen was het een
heel voordelig schip want je kon ook in de

30
00:03:42,650 --> 00:03:51,310
smalle kanalen van België en Noord Frankrijk
komen, zoals de Lei en de Schelde door België

31
00:03:51,310 --> 00:03:59,990
heen, helemaal tot in Frankrijk toe, want het
was een verlengd schip van 31 meter, maar het

32
00:03:59,990 --> 00:04:09,800
was 5 meter breed, dus je kon, 5,25 waren die
kleine sluisjes, daar kon je dus altijd door.

33
00:04:09,800 --> 00:04:11,760
En hoe zag het er van binnen uit?

34
00:04:11,760 --> 00:04:17,800
Wij hadden een kleine roef
eigenlijk, maar heel gezellig.

35
00:04:18,430 --> 00:04:28,060
En ik herinner me dat we als kind,
als pa, als het water over dek

36
00:04:28,060 --> 00:04:35,610
sloeg, dat, wij hadden dan busjes en
probeerden het water op te vangen.

37
00:04:36,280 --> 00:04:41,840
Mijn vader was echt een zeilschipper,
dus heel, als hij aan het roer

38
00:04:41,840 --> 00:04:47,770
stond dan slingerde je minder dan
wanneer een ander aan het roer stond.

39
00:04:47,770 --> 00:04:54,340
Maar toen dus helemaal het zeilschip
eruit ging hebben we toen,

40
00:04:54,620 --> 00:04:58,860
is het schip omgebouwd en is
er toen een motor in gekomen.

41
00:04:59,160 --> 00:05:04,390
En waren je ouders, want je begint te
stralen, was het een gezellige tijd?

42
00:05:04,390 --> 00:05:06,640
Ja, het was een hele gezellige tijd.

43
00:05:06,640 --> 00:05:13,619
En dan keken wij heel tevreden naar
de kinderen aan de wal, en toen

44
00:05:13,620 --> 00:05:20,260
dacht ik: o wat erg moet dat zijn,
altijd diezelfde straat, diezelfde

45
00:05:20,260 --> 00:05:26,800
huizen, terwijl wij overal voeren,
voor mijn gevoel dan, als kind.

46
00:05:27,120 --> 00:05:33,290
En pas later begreep je dat dat
natuurlijk ook iets was wat je miste.

47
00:05:33,290 --> 00:05:35,890
En wat miste je dan?

48
00:05:37,360 --> 00:05:40,310
De zekerheid die de
kinderen aan de wal hadden.

49
00:05:40,311 --> 00:05:44,860
Toen ik voor de eerste keer op school
kwam, mijn moeder had ons, wij konden alle

50
00:05:44,860 --> 00:05:48,930
vier al lezen voordat we zes jaar waren,
dus we waren eigenlijk al verder dan

51
00:05:48,930 --> 00:05:54,467
de meeste kinderen, alleen ik begreep
niks ervan hoe een school in elkaar zat.

52
00:05:54,468 --> 00:05:58,888
Is denk wat is dat nu, wat is nu de
eerste, dat zal ik nooit vergeten,

53
00:05:58,888 --> 00:06:02,030
ik zeg wat is dat toch, mijn
moeder was heel opgewekt, ze moest

54
00:06:02,030 --> 00:06:06,400
er later om lachen, ik zei ik vind
het nooit meer terug, dacht ik.

55
00:06:06,400 --> 00:06:12,020
Al die kinderen heten “Wie volgt, wie
volgt, wie volgt”, oh zei m’n moeder, die

56
00:06:17,270 --> 00:06:22,050
moest zo lachen, ze bedoelde natuurlijk
“wie volgt”. Dat betekent dat je allemaal,

57
00:06:22,250 --> 00:06:26,225
maar toen ze wie volgt tegen me zei, wist
ik niet wat ik moest zeggen, wie volgt,

58
00:06:26,225 --> 00:06:34,800
denk ik, toen zei ik ook: ik weet, want ik
weet ook niet wie volgt toen was ze boos

59
00:06:34,800 --> 00:06:37,446
Maar die overgang van die
boot naar die wal, toen

60
00:06:37,446 --> 00:06:39,160
je elf was, dat moet voor
jou heel wat geweest zijn

61
00:06:39,200 --> 00:06:44,050
boot, wij zeggen schip. Een boot
is in ons gevoel iets heel anders

62
00:06:44,050 --> 00:06:46,169
Sorry en wat is dat dan precies?

63
00:06:46,170 --> 00:06:54,840
Wat is een boot, een boot, ik zal maar
zeggen, van die grote boten waar ze niet

64
00:06:54,840 --> 00:07:02,230
op woonden, wat dus reders zijn, of
instellingen, weet je wel, dat zijn boten.

65
00:07:02,230 --> 00:07:10,330
Een schip is met lading, dus die speciaal, dat
is een soort beroep he, dan ben je schipper.

66
00:07:11,280 --> 00:07:12,820
En daar woonde je dan op.

67
00:07:12,820 --> 00:07:15,620
Ik begrijp het, ja.

68
00:07:16,110 --> 00:07:16,960
En dan,

69
00:07:16,960 --> 00:07:21,930
Maar die overgang van schip naar wal.

70
00:07:21,930 --> 00:07:23,200
Ja.

71
00:07:23,560 --> 00:07:30,560
Ik weet wel dat het soms ook heel prettig
was, want ik herinner me dat een van de eerste

72
00:07:30,560 --> 00:07:35,500
keren wij in Alkmaar zaten, en daar waren
wij dus op de christelijke school, want de

73
00:07:35,500 --> 00:07:45,170
gereformeerde school, mijn ouders waren gereformeerd,
dan vonden de kinderen dat ontzettend leuk.

74
00:07:45,170 --> 00:07:52,390
Mijn moeder was dan zo, dan mocht je een of twee
meenemen, want het was er klein natuurlijk, en

75
00:07:52,390 --> 00:08:01,260
ik herinner me toen in Alkmaar, toen kwam de
burgemeester een keer aan de wal waar we lagen, en

76
00:08:01,260 --> 00:08:06,980
zei “mag ik ook eens kijken”, en hij zei tegen
mijn vader: “ik heb zoveel gehoord van de kinderen,

77
00:08:06,980 --> 00:08:13,840
ik ben nog nooit, het is misschien heel raar”,
zei hij tegen mijn vader, “maar ik ben eigenlijk

78
00:08:13,840 --> 00:08:20,220
nog nooit, terwijl hier zo veel schepen komen,
aan boord van een schip geweest, mag ik even komen

79
00:08:20,220 --> 00:08:26,470
kijken.” Dus dat mocht hij natuurlijk, maar hij
vond het zó, ja, hij wou het weten omdat z’n

80
00:08:26,470 --> 00:08:34,316
kinderen, dus gezien hadden, kijk, en daar waren
wij dus, ja er was een hele sleep kinderen Maar

81
00:08:34,317 --> 00:08:42,870
je had soms ook, vooral in kleine, Friese dorpen,
wij spraken geen Fries, wij spraken aan boord

82
00:08:42,870 --> 00:08:49,470
een soort half Gronings, maar wel zo, dat hebben
alle schipperskinderen natuurlijk, dat je, een

83
00:08:49,470 --> 00:08:55,000
ondergrond had van wat is, toen zei je niet
beschaafd Nederlands, maar wat is gewoon Nederlands.

84
00:08:55,170 --> 00:09:01,350
Ook in België, in België waren ze trouwens
altijd heel erg vriendelijk, dat is mijn

85
00:09:01,350 --> 00:09:06,340
indruk die we als kinderen, terwijl ze
in Duitsland altijd onvriendelijk waren.

86
00:09:06,760 --> 00:09:10,060
Hoe verklaar je dat?

87
00:09:11,200 --> 00:09:23,090
In Duitsland ging alles, even los van Hitler en
alles, ging alles volgens vaste regels, terwijl

88
00:09:23,090 --> 00:09:32,290
in België, als je daar, want soms waren wij
klaar en dan zei pa, ik was een jaar of 10,

89
00:09:32,290 --> 00:09:37,510
haal jij maar even, hier heb je de papieren,
haal jij het geld maar even bij (Crediam?) he.

90
00:09:37,540 --> 00:09:45,030
En dan zeiden ze in België altijd, dan
kwam je op je klompjes; “Kom maar binnen je

91
00:09:45,030 --> 00:09:49,670
hoeft je klompen niet uit te trekken”. En
dan zeiden wij: “Nee, dat doen wij altijd,

92
00:09:49,670 --> 00:09:54,970
wij trekken onze klompen uit als we naar
binnen gaan, dus Had je dit soort slofjes.

93
00:09:54,970 --> 00:10:02,930
En dan waren ze allemaal, ja, van aard
vriendelijker, want daar, je had een idee,

94
00:10:02,930 --> 00:10:11,490
het was natuurlijk niet zo, altijd, maar
het idee dat ze mensvriendelijker waren.

95
00:10:11,660 --> 00:10:17,978
Mijn moeder wist daar een mooi voorbeeld
van: was ze ergens in een winkel in België

96
00:10:17,978 --> 00:10:22,170
en toe vroeg ze iets, toen zei die man,
die winkelier: “Ja, dat hebben we niet,

97
00:10:22,170 --> 00:10:26,390
maar als je nou even verder loopt, daar
is een andere kruidenier”, ze noemden het,

98
00:10:26,390 --> 00:10:31,160
voor kruidenier hadden ze een ander woord
voor, “maar die hebben het wel.” En dat

99
00:10:31,160 --> 00:10:38,000
gaf mijn moeder als voorbeeld hoe, ja hoe
vriendelijk eigenlijk de Belgen zijn.

100
00:10:38,080 --> 00:10:42,600
Toen kwam je aan de wal bij
Beppe, en waar woonde zij?

101
00:10:42,600 --> 00:10:49,150
Zij woonde aan het Winschoter Diep, dat is nu verdwenen
helemaal, maar dat was dus echt een volksbuurt,

102
00:10:49,150 --> 00:10:58,720
en omdat er een gereformeerde mulo was, met een
lagere school ook erbij, gingen we daarheen.

103
00:10:59,480 --> 00:11:09,420
Maar dat was, die kinderen waren helemaal
niet vriendelijk, en ja, je woonde

104
00:11:09,420 --> 00:11:15,180
aan het Winschoter Diep, dat was dus
een volksbuurt, het was geen, laten we

105
00:11:15,180 --> 00:11:21,450
zeggen geen verpauperde buurt, maar mensen
stonden heel vriendelijk aan de deuren

106
00:11:21,450 --> 00:11:26,390
te praten, niet zozeer met Beppe, maar
anderen, weet je wel, je kende elkaar.

107
00:11:26,390 --> 00:11:31,680
Maar de kinderen waren niet vriendelijk
omdat jij uit een mindere buurt kwam.

108
00:11:32,630 --> 00:11:33,070
Ja.

109
00:11:33,070 --> 00:11:38,400
En dat, was dat, was dat
normaal, dat standsverschil zo

110
00:11:38,400 --> 00:11:39,804
Nee. Niet bij iedereen.

111
00:11:39,510 --> 00:11:42,970
Maar bij de kinderen
op de school was dat

112
00:11:42,970 --> 00:11:45,510
Ja. Bij sommige kinderen.

113
00:11:48,080 --> 00:11:54,040
Ik was altijd, ja, ik had altijd gedacht, ik
zeg altijd tot mijn elfde jaar, tot ik aan de

114
00:11:54,040 --> 00:12:02,110
wal kwam, dat mensen vriendelijk waren, en
standsverschil was er niet onder de schippers.

115
00:12:02,110 --> 00:12:08,470
Je had mooie, grote schepen, veel groter,
al met mooie motoren en alles, maar

116
00:12:08,470 --> 00:12:13,370
er was niet echt een standsverschil, en
volgens mijn gevoel, óns gevoel zal ik

117
00:12:13,370 --> 00:12:19,350
maar zeggen, net zo goed bij mijn ouders,
was er in België minder standsverschil.

118
00:12:20,360 --> 00:12:26,360
In België zouden ze altijd zeggen: “kom
maar naar binnen.” Je hoefde je klompjes

119
00:12:26,360 --> 00:12:33,770
niet uit te trekken, maar dat deed je dan,
en de mensen waren gewoon vriendelijker.

120
00:12:35,180 --> 00:12:38,770
Dus in Groningen vond je het
niet een hele aangename sfeer.

121
00:12:38,770 --> 00:12:41,590
Nee. Maar ze waren niet allemaal zo.

122
00:12:42,210 --> 00:12:47,790
En ik moest een heel eind lopen, want het was
een half uur lopen vanaf het Winschoter Diep

123
00:12:47,790 --> 00:12:49,010
Tot aan de Kraneweg.

124
00:12:49,010 --> 00:12:55,420
Tot aan de Kraneweg. En ik
voelde me vreselijk naar.

125
00:12:56,470 --> 00:12:58,650
Was het ook omdat je niet
meer bij je ouders was?

126
00:12:58,650 --> 00:13:00,090
Ja, daar komt het natuurlijk ook door.

127
00:13:00,090 --> 00:13:04,240
En ik herinner me nog dat
iemand me heeft gered

128
00:13:04,240 --> 00:13:12,050
eigenlijk, die ouwe heer,
dokter Nathans, een joodse man.

129
00:13:12,170 --> 00:13:21,480
En ik wilde niet eten, en tussen de middag
at je toen warm altijd, dus ik had ook weinig

130
00:13:21,480 --> 00:13:28,410
tijd en als ik dan uit school kwam werd het
weer opgewarmd en moest ik dat nog weer eten, en

131
00:13:28,410 --> 00:13:35,130
dat heeft hij eigenlijk een beetje verhinderd,
want hij leek heel streng, maar hij liet me

132
00:13:35,130 --> 00:13:43,160
alleen komen, hij zei tegen Beppe: “Ik ga
even alleen met dat meisje praten.” en toen zei

133
00:13:43,160 --> 00:13:51,500
hij: “Wat zou je dan willen, het is toch raar
dat jij zegt…” en hij wist de toon te treffen.

134
00:13:51,500 --> 00:14:01,810
“Je zegt dat het eten niet lekker is, terwijl je
oma, Beppe, zegt ie, “zes kinderen heeft opgewekt,

135
00:14:01,810 --> 00:14:07,749
heeft opgevoed, en die allemaal het natuurlijk
lekker vonden.” Hij zei “Ik zal je eens wat

136
00:14:07,960 --> 00:14:15,430
vertellen, de eerste keer, hij was getrouwd, en
de eerste keer dat ik met mijn vrouw was, en zij

137
00:14:15,430 --> 00:14:22,980
maakt het eten klaar, ik heb het nooit aan iemand
verteld, maar ik vond het helemaal niet lekker.

138
00:14:22,980 --> 00:14:28,820
Ik vond het veel lekkerder bij mijn moeder,
maar zei hij, dat heb ik natuurlijk niet gezegd.

139
00:14:28,820 --> 00:14:32,240
Na een paar weken was
ik daaraan gewend.

140
00:14:32,350 --> 00:14:37,680
Kijk, en zo moet je het bekijken,
jij zegt dat nu tegen jouw Beppe, en

141
00:14:37,680 --> 00:14:42,970
die denkt: “Dat brutale kind,
iederéén vindt het lekker!” Haar eigen

142
00:14:42,970 --> 00:14:47,100
kinderen natuurlijk, en anderen zeggen
niks, maar jij zegt het ook nog.

143
00:14:47,260 --> 00:15:01,310
Wat zou jij dan willen, als je om vier uur dan
“Nou, ik zou, gewoon een boterham met (hard

144
00:15:01,311 --> 00:15:09,700
brood, dat vind ik, dat kregen wij als we lang
onderweg waren, zeilen over het Wad naar Harlingen,

145
00:15:09,700 --> 00:15:17,350
en dan hadden we geen brood meer, en dan
kregen we hard brood, en dat vonden we heerlijk.

146
00:15:17,350 --> 00:15:23,470
Nou ja, toen begreep hij natuurlijk: het is
ook heimwee, dus hij zei “Ik maak een afspraak

147
00:15:23,470 --> 00:15:29,960
met je oma dat jij dan als je uit school komt
om vier uur, dat je dan een boterham krijgt,

148
00:15:29,960 --> 00:15:34,370
of desnoods hard brood, en een appel, en dat
vind je wel lekker,” zei hij, “nou, dan moet je

149
00:15:34,370 --> 00:15:40,820
dat opeten, dan hoef je niet meer maar je mag
nooit meer zeggen dat zij niet goed kookt, want

150
00:15:40,820 --> 00:15:46,930
dat is natuurlijk”, zegt hij, “dat zou ik
tegen mijn eigen vrouw ook nooit gezegd hebben.

151
00:15:46,930 --> 00:15:49,420
Dat zegt je niet als je van
iemand houdt,” zei hij toen.

152
00:15:49,420 --> 00:15:56,160
“En je went eraan, natuurlijk
kookt zij anders dan jouw moeder.”

153
00:15:56,160 --> 00:15:57,210
Je miste je moeder.

154
00:15:57,210 --> 00:15:57,510
Ja.

155
00:15:58,260 --> 00:15:59,760
En dat had die dokter
goed in de gaten.

156
00:15:59,760 --> 00:16:04,680
Ja. Dat had hij goed in de gaten. Hij was heel
beroemd bij ons ook. Het was ook de armendokter.

157
00:16:04,680 --> 00:16:07,951
Hij zei altijd, dat hoorde
ik later, toen ik helemaal

158
00:16:07,952 --> 00:16:11,780
natuurlijk toen ik in die
communistische groep zat.

159
00:16:11,780 --> 00:16:17,690
Hij zei altijd: “Ach je hoeft niet te betalen, je
kunt bij een ander vraag je wel een beetje meer.”

160
00:16:20,180 --> 00:16:25,510
Hoe kwam je eigenlijk vanuit dat
meisje dat van het Winschoter Diep

161
00:16:25,510 --> 00:16:29,310
naar de mulo ging, hoe kwam je bij
die communistische beweging terecht?

162
00:16:29,310 --> 00:16:42,130
Dat had ik al, dat heb ik als kind al in
België, dat zeg ik, daar waren ze altijd veel

163
00:16:42,130 --> 00:16:50,180
opener met alles, en daar, ik was een lezer,
dus ik las allerlei dingen, en vooral dus

164
00:16:53,550 --> 00:16:59,020
na, toen ik 15 was, toen ik mijn mulo-diploma
had, kwam weer aan boord, tot mijn twintigste,

165
00:16:59,350 --> 00:17:10,500
en daarvoor al had ik ja, overal bezocht ik
in België vooral, waar ze altijd vriendelijker

166
00:17:10,500 --> 00:17:18,910
waren, ook in die groepen, dan las je die
boeken, en dat was toen, hoe heet hij ook

167
00:17:18,910 --> 00:17:25,990
alweer die ook heel beroemd geworden is,
nou ja, in België ging je overal heen.

168
00:17:26,450 --> 00:17:38,790
En dat was ook een beetje zo, vooral dus in
de, dertiger jaren, toen het heel erg arm was.

169
00:17:38,790 --> 00:17:40,180
Sjef Last misschien?

170
00:17:40,180 --> 00:17:40,451
He?

171
00:17:40,451 --> 00:17:45,970
Sjef Last, je zocht naar een
auteursnaam, daar zocht je naar.

172
00:17:45,970 --> 00:17:52,700
Nee, ik doel op Zielens, ja,
en ook, hoe heet hij, Boontje,

173
00:17:52,700 --> 00:17:53,886
Ja, Louis Paul Boon.

174
00:17:54,070 --> 00:17:55,590
Ja, Louis Paul Boon daar
zocht ik eigenlijk naar.

175
00:17:55,590 --> 00:18:08,760
En al die groepen, daar, tussen mijn
vijftiende he, toen was ik vijftien en m’n

176
00:18:08,760 --> 00:18:13,760
twintigste, bij al die groepen, vooral
in België, maar ook in Rotterdam, achter

177
00:18:13,760 --> 00:18:21,790
in de Waalhaven lagen, waren er altijd
bijeenkomsten, wat je in de dertiger jaren

178
00:18:21,790 --> 00:18:28,160
heel veel had natuurlijk, dat mensen,
werklozen, die aan het debatteren waren.

179
00:18:30,020 --> 00:18:32,910
In die dagen werd er
heel veel gedebatteerd.

180
00:18:32,910 --> 00:18:34,690
Er was veel engagement.

181
00:18:34,690 --> 00:18:34,850
Hm?

182
00:18:34,850 --> 00:18:36,590
Er was veel engagement?

183
00:18:36,590 --> 00:18:38,619
Ja. Heel veel, heel veel.

184
00:18:38,620 --> 00:18:49,310
En ja, iedereen had het moeilijk natuurlijk, en
zeker de kleine middenstand, zoals bij de schippers.

185
00:18:52,000 --> 00:18:58,600
En in die groep, en daar heb ik ook, omdat ik
dacht: ja, ik ga aan de wal, dat was natuurlijk want

186
00:18:58,600 --> 00:19:00,270
Waarom wilde je aan de wal?

187
00:19:00,440 --> 00:19:08,560
Dat is natuurlijk zo, bij schippers de
gewoonte, als je dus een jaar of eh, kijk, als

188
00:19:08,560 --> 00:19:15,220
er jongens waren, een jongen die volgde
zijn vader op, als er meer jongens waren dan

189
00:19:15,220 --> 00:19:21,950
gingen ze werken bij bevriende schippers, er
was geen klassenverschil bij de schippers.

190
00:19:21,950 --> 00:19:26,440
En meisjes die gingen aan de
wal en namen een dienstje.

191
00:19:26,610 --> 00:19:35,850
En wij hadden het voordeel dus dat
wij goed onderwijs hadden, dus ik

192
00:19:35,850 --> 00:19:41,320
kwam toen bij de Rotterdamse Bank,
en ik zag er natuurlijk niet uit als

193
00:19:41,320 --> 00:19:42,710
In Groningen was dat weer he?

194
00:19:42,710 --> 00:19:43,630
Weer in Groningen.

195
00:19:43,630 --> 00:19:46,280
En ging je toen ook weer
bij Beppe wonen of niet?

196
00:19:46,740 --> 00:19:53,560
Even goed nadenken. Nee. Nee,
die was inmiddels overleden.

197
00:19:53,560 --> 00:19:58,240
Wij hebben toen, waren toen bij familie aan
het Martinikerkhof, die hadden een heel

198
00:19:58,240 --> 00:20:06,630
oud, verzakt huis, maar het was een groot
huis en daar had mijn zus, want dat is

199
00:20:06,630 --> 00:20:13,350
helemaal geen schipperskind, die was met
mevrouw zeiden we altijd, maar die had

200
00:20:13,350 --> 00:20:19,120
intussen al een baantje, die was al gauw
aan de man gegaan, en die had meteen al

201
00:20:19,120 --> 00:20:24,810
gezegd dat ze niet bij Beppe wilde, en toen
was ze dus, had ze daar een kamer gehuurd.

202
00:20:24,810 --> 00:20:31,700
Dat was een beetje te duur voor haar, dus
ze was allang blij dat ik ook aan de wal

203
00:20:31,700 --> 00:20:37,290
kwam, dus wij samen die kamer daar, en
mochten we ook koken daar, het was familie.

204
00:20:37,790 --> 00:20:44,930
Verre familie wel, maar goed,
wij betaalden daar gewoon.

205
00:20:46,300 --> 00:20:54,560
En dat was in het begin dus, en ik had die
mooie baan gekregen door het toeval, want

206
00:20:54,850 --> 00:20:56,500
Wat voor baan was het precies?

207
00:20:56,500 --> 00:20:58,430
Een kantoorbaan.

208
00:20:58,710 --> 00:21:05,179
En ik zag er natuurlijk niet uit als een, ik
ben nooit erg eh, ja, mijn zus is altijd iemand

209
00:21:05,180 --> 00:21:11,410
die had smaak zal ik maar zeggen, die is een
vrouw als we toen al zeiden, maar ik was gewoon

210
00:21:11,410 --> 00:21:17,950
een schipperskind, dus ik werd meestal
weggejaagd als ik voor een kantoorbaantje kwam.

211
00:21:17,950 --> 00:21:19,980
Ik zag er ook niet voor uit.

212
00:21:20,840 --> 00:21:27,100
Maar toen kwam ik daar bij de Rotterdamse
Bank, niet deze grote meneer zal ik maar

213
00:21:27,100 --> 00:21:33,222
zeggen, die maar een andere, een ouder iemand,
die ook zo’n beetje over het personeel ging

214
00:21:33,250 --> 00:21:33,910
Weet je nog hoe die heette?

215
00:21:33,910 --> 00:21:35,010
Buiten, meneer Buiten.

216
00:21:35,010 --> 00:21:43,710
Dat is een heel droevig verhaal eigenlijk,
deze meneer Buiten zei tegen zei

217
00:21:43,710 --> 00:21:57,700
je komt dus voor een kantoorbaan, u
bent de 21e, was natuurlijk, stond en

218
00:21:58,830 --> 00:22:04,120
alle twintig voor u leken een beetje
op elkaar, zei hij, heel vaderlijk.

219
00:22:04,120 --> 00:22:06,850
Ik viel natuurlijk helemaal
uit de toon, of hij zei u.

220
00:22:06,850 --> 00:22:13,350
Ik zei “ja, ik begrijp het, ik val
uit de toon.” Ja, zei hij, maar daarom

221
00:22:14,300 --> 00:22:18,260
is het nog niet gezegd, zei hij heel
vriendelijk, dat u er niet voor deugt.

222
00:22:18,260 --> 00:22:26,690
Maar u hebt, ik had natuurlijk mijn eindrapport
meegenomen. Hij zegt; wat kun je allemaal.

223
00:22:26,690 --> 00:22:33,940
Ik zei; ik kan dus heel goed
schrijven in Frans en Nederlands,

224
00:22:35,280 --> 00:22:41,130
Nederlands, Frans en Duits ook,
kan ik ook nog goed in het Frans.

225
00:22:41,130 --> 00:22:46,407
Hij zei daar heeft u niks aan, dit is gewoon een
kantoorbaantje, je moet gewoon kunnen rekenen.

226
00:22:46,630 --> 00:22:48,260
Ik zei O, dát kan ik.

227
00:22:48,600 --> 00:23:00,300
Hij zei kun je dat, kunt u dat, nou, ik
legde uit, mijn vader kon heel goed rekenen,

228
00:23:00,300 --> 00:23:12,110
alleen als we in Frans België en ook in
Duitsland en in Frankrijk, daar moest ik het

229
00:23:12,110 --> 00:23:20,490
vertalen, want daar was pa terecht trots op,
dat had ie gedaan, dus dat vond hij ook wel

230
00:23:20,490 --> 00:23:26,861
meestal als ze dan zeiden: hé wat spreekt zij
dat goed, en dan sprak ik het helemaal niet

231
00:23:26,861 --> 00:23:35,040
goed uit, heb ik nooit gedaan, maar ik kon wel
rekenen, dus ook in het Frans en het Duits.

232
00:23:35,040 --> 00:23:38,680
En dát maakte jou bijzonder voor
een baan bij de Rotterdamse Bank?

233
00:23:38,680 --> 00:23:41,580
Ja. toen zei hij: “Dat is goed.

234
00:23:41,581 --> 00:23:47,460
Dat andere daar hebben we niks aan, het
is mooi dat u ’t hebt, maar het gaat

235
00:23:47,460 --> 00:24:01,970
erom” want wij moesten wij eens per week
naar het eh, de beurs voor Korenbeurs,

236
00:24:01,970 --> 00:24:02,110
Korenbeurs

237
00:24:02,110 --> 00:24:08,950
Korenbeurs, want dan moest je in die
jaren al alle koren aangevoerd, alle

238
00:24:08,950 --> 00:24:16,050
granen, en dan zat je erbij, maar dan
moest je heel snel die conditionairs die

239
00:24:16,050 --> 00:24:19,990
meestal wel van goede wil waren, maar
die moest je wel op de vingers kijken.

240
00:24:21,050 --> 00:24:24,084
En dat was in 1939 dat je
daar werd aangenomen ongeveer?

241
00:24:24,300 --> 00:24:29,329
Ja, eind 1939. Want toen
’40, de inval, toen was ik al

242
00:24:29,330 --> 00:24:31,300
Toen was je al daar.

243
00:24:31,300 --> 00:24:31,600
Ja.

244
00:24:31,600 --> 00:24:37,000
Was je toen al bij de communistische beweging
in Groningen, had dat een vorm, was dat

245
00:24:37,000 --> 00:24:46,850
Ja, een jeugdgroep, die natuurlijk punt één
heel erg blij waren met iemand die inderdaad

246
00:24:46,850 --> 00:24:57,610
zelf kon schrijven en alles wat ik al deed,
veel jonge mensen, en dat sloeg meteen aan,

247
00:24:57,610 --> 00:25:03,500
alleen, en dat begrepen zij ook, dat moet
natuurlijk niet uitlekken dat ik daar was.

248
00:25:03,500 --> 00:25:05,560
Dus het was een soort geheim leven?

249
00:25:05,560 --> 00:25:07,840
Ja. In

250
00:25:07,840 --> 00:25:09,650
Waar kwamen ze bij elkaar?

251
00:25:09,650 --> 00:25:15,000
Ergens daar achter, in die
kleine straat, hoe heet die

252
00:25:15,000 --> 00:25:16,110
Haddingerstraat?

253
00:25:16,110 --> 00:25:21,750
Nee, later, ergens achter de,
toen ik de tweede keer gepakt werd.

254
00:25:21,750 --> 00:25:28,091
Nee, we hadden ergens een zoldertje
waar we bij elkaar kwamen.

255
00:25:28,091 --> 00:25:34,996
En heel veel, ja, iedereen was, ik was al wat
ouder natuurlijk, dan de meesten, maar ik vond

256
00:25:35,490 --> 00:25:44,620
het daar heerlijk, want ik werd meteen gecharterd
onder toezicht van een ouder iemand, die

257
00:25:44,620 --> 00:25:51,460
dan wel even keek hoe of dat was, hoe heet het,
hoe heet het, we hadden een eigen gestencild

258
00:25:51,460 --> 00:25:59,640
blaadje, eh, ik ben het even vergeten, maar dat
was eigenlijk gewoon een communistisch blad.

259
00:25:59,640 --> 00:26:00,990
Was dat niet Noorderlicht?

260
00:26:00,990 --> 00:26:02,120
Noorderlicht! Ja.

261
00:26:02,120 --> 00:26:09,560
en was iedereen daar zeg
maar stiekem of was het

262
00:26:09,560 --> 00:26:15,720
Noorderlicht was inderdaad pas toen de
oorlog begon, maar wij hadden als vogeltje,

263
00:26:15,720 --> 00:26:24,650
ik weet het was een vogeltje, waren er
toen, Noorderlicht was echt het eh..

264
00:26:24,650 --> 00:26:25,590
Het ondergrondse blad.

265
00:26:25,590 --> 00:26:28,060
Ja. Van de CPN, was van de CPN.

266
00:26:28,060 --> 00:26:35,360
Ik vond het daar leuk bij die groep
natuurlijk, ook een beetje geheimzinnig,

267
00:26:35,760 --> 00:26:40,720
want het was voor de oorlog, of niet
voor de oorlog, de oorlog was er al

268
00:26:40,720 --> 00:26:43,070
Speelden er ook liefdes
daar onderling?

269
00:26:43,070 --> 00:26:43,220
Hè?

270
00:26:43,220 --> 00:26:45,210
Speelden er ook liefdes
daar onderling?

271
00:26:45,210 --> 00:26:45,775
Ja.

272
00:26:45,775 --> 00:26:54,570
Ja, onderling ook natuurlijk, het was echt een
hele leuke groep En pas toen dus, toen was ik dus

273
00:26:56,090 --> 00:27:07,470
al op de Rotterdamse Bank, en toen kwam de bezetting,
en toen ging diezelfde man die mij een beetje

274
00:27:08,180 --> 00:27:17,140
wegwijs gemaakt had, die ging toen eh, ja, want
dat was toen was ik al in de, ik zal maar zeggen

275
00:27:17,140 --> 00:27:26,390
in de groep, toen hij dat zei van die toen was ik
daar al, dus dat was al in de oorlog natuurlijk.

276
00:27:26,390 --> 00:27:32,470
En dat was, waar je nu aan refereert, was dat
je opslag hebt gevraagd voor de hele groep.

277
00:27:32,470 --> 00:27:33,310
Ja. Ja.

278
00:27:34,060 --> 00:27:36,830
Misschien moet je dat nog eens even
vertellen, want nu nemen we het op.

279
00:27:37,320 --> 00:27:38,400
Ja, dat is waar.

280
00:27:39,840 --> 00:27:50,678
Want ik ben pas gekomen in ’39, dus toen was
de echte oorlog al aan de gang natuurlijk,

281
00:27:50,678 --> 00:27:59,120
en toen heb ik ook dus die mensen, niet toen
we nog in de jeugd zaten, daarna natuurlijk,

282
00:27:59,120 --> 00:28:06,312
voordat nu weet ik ook weer hoe dat kleine
blaadje van ons heette, de Stormvogel.

283
00:28:06,312 --> 00:28:08,139
Een stormvogeltje.

284
00:28:08,140 --> 00:28:15,940
En dat was natuurlijk heel leuk voor
iemand die graag wat schrijft en doet, dus

285
00:28:15,940 --> 00:28:22,930
daar ging het goed, maar dat was
natuurlijk heel anders, en toen daarna pas

286
00:28:22,930 --> 00:28:31,990
is die man gekomen die mij, laten we
zeggen, zei, we moeten daarmee ophouden,

287
00:28:31,990 --> 00:28:39,270
was goed bekeken trouwens, want we
hebben mensen nodig die niet bekend zijn.

288
00:28:39,270 --> 00:28:41,016
En dat was ik natuurlijk, omdat ik ook

289
00:28:44,040 --> 00:28:48,050
De Communistische Partij had mensen nodig
die niet bekend waren, voor het verzet?

290
00:28:48,050 --> 00:28:49,124
Voor het verzet.

291
00:28:49,125 --> 00:28:52,550
Hoe werd je voor het verzet
gevraagd? Hoe ging dat?

292
00:28:52,600 --> 00:28:59,930
Nou, dat was hoe ik daarstraks al
even vertelde, dat was toen die man

293
00:28:59,930 --> 00:29:00,990
Welke man?

294
00:29:01,310 --> 00:29:08,980
Dat was een lid van de Communistische Partij,
maar die kenden wij, mijn zus en ik omdat

295
00:29:08,980 --> 00:29:18,530
hij, we waren toen allemaal in die tijd
vaak heel geestdriftig voor Esperanto, dus

296
00:29:19,130 --> 00:29:26,605
kenden die man, gewoon een arbeider, maar
wel iemand met zeer veel eh ja, capaciteiten

297
00:29:26,605 --> 00:29:33,880
zal ik maar zeggen, die ook gezegd
later, toen ophouden met dat spelen gaan,

298
00:29:33,880 --> 00:29:41,270
Stormvogeltje is leuk, maar dat is nu weg,
ze wilden mensen hebben die niet bekend zijn.

299
00:29:41,270 --> 00:29:43,390
En dat was ik natuurlijk niet.

300
00:29:43,390 --> 00:29:44,970
Hoe heette die man, weet je dat nog?

301
00:29:44,970 --> 00:29:47,890
Ja. Dat was Wolter, Wolter Wolters.

302
00:29:47,890 --> 00:29:49,290
Wolter Wolters.

303
00:29:49,290 --> 00:29:49,840
Ja.

304
00:29:50,430 --> 00:29:52,500
En die heeft jullie dus gevraagd?

305
00:29:52,500 --> 00:29:53,340
Nee. Mij gevraagd.

306
00:29:53,340 --> 00:29:56,040
Nee, jóu gevraagd, en je zus?

307
00:29:56,180 --> 00:30:07,380
Die wilde nooit daarvan weten, mijn zus
vond dat allemaal onzin, en ze had wel een

308
00:30:07,380 --> 00:30:15,360
bepaald ideaal, maar dat was vooral, zij
wilde verpleegster worden, wat ze toen niet

309
00:30:15,360 --> 00:30:22,570
kon, want er werden vrij hoge eisen gesteld
aan verpleegsters, net als bij de soldaten

310
00:30:22,570 --> 00:30:26,900
zal ik maar zeggen, je moest een bepaalde
grootte hebben, nou ja, allerlei dingen, terwijl

311
00:30:26,900 --> 00:30:31,950
zij erg klein is, dat ook altijd heel
vervelend heeft gevonden, maar wel een geboren

312
00:30:31,950 --> 00:30:41,210
verpleegster is, en toen, toen de oorlog dus
kwam, is zij toen aangenomen als verpleegster,

313
00:30:41,510 --> 00:30:53,035
of leerling-verpleegster in een kinder eh,
een kinder eh, hoe zal je dat nu noemen

314
00:30:52,550 --> 00:30:54,250
Hospitium geloof ik he?

315
00:30:54,250 --> 00:31:02,350
Ja, hospitium, van, uit
Katwijk. Van Katwijk

316
00:31:02,350 --> 00:31:02,730
Zee-hospitium.

317
00:31:02,730 --> 00:31:08,239
Het Zee-hospitium. Dat was toen geen zee-hospitium,
het kwam bij een meer, dat kwam weet je wel.

318
00:31:08,240 --> 00:31:10,750
Het Paterswoldse Meer.

319
00:31:10,850 --> 00:31:11,840
Paterswoldse Meer.

320
00:31:11,840 --> 00:31:17,680
Katwijk, het zee-hospitium, is op een gegeven
moment ontruimd omdat daar de Atlantic Wall

321
00:31:17,680 --> 00:31:18,870
Dat helemaal

322
00:31:18,870 --> 00:31:20,220
Maar dat is een later verhaal.

323
00:31:20,220 --> 00:31:24,900
Ik wil nog even naar die Wolter Wolters, die
heeft jou toen gevraagd. Wat moest je doen?

324
00:31:24,900 --> 00:31:26,910
Wat was jouw taak?

325
00:31:26,950 --> 00:31:35,760
Hij zei toen: wij geven dus nu een krant
uit, en dat moeten jullie overnemen vooral

326
00:31:35,760 --> 00:31:41,690
de mensen zoals jij, en er was nog een
jongen die overigens nooit gepakt is, uit een

327
00:31:41,790 --> 00:31:50,800
hervormd milieu kwam, die ook uit de jeugd
kwam, wij zoeken mensen die onbekend zijn.

328
00:31:50,970 --> 00:31:57,110
Op zichzelf natuurlijk heel
goed, want in Groningen, voor

329
00:31:57,110 --> 00:32:01,810
mijn gevoel iets meer serieus
genomen dan in Amsterdam.

330
00:32:01,810 --> 00:32:03,170
dus het was

331
00:32:03,170 --> 00:32:04,440
En onbekend bij wie?

332
00:32:04,440 --> 00:32:08,530
Onbekend bij de politie.

333
00:32:08,530 --> 00:32:17,760
Want in begin, met dat Stormvogeltje enzo, als
je daar ging colporteren, wat we ook deden,

334
00:32:17,760 --> 00:32:26,460
toen als jeugd zal ik maar zeggen, wat anderen
ook deden, dan werd je vaak door de politie

335
00:32:26,460 --> 00:32:32,960
gearresteerd omdat je dat niet mocht, dat
was, een of andere wet dat je niet ongevraagd

336
00:32:32,960 --> 00:32:38,540
allerlei dingen zoals ze dat dan noemden
mocht aanbieden, maar dan werden wel je

337
00:32:38,540 --> 00:32:48,750
vingerafdrukken en alles genomen, dus dat ging
nogal eh, ja, heel streng toe, zonder dat je

338
00:32:48,750 --> 00:32:50,720
Ik heb een hele gekke vraag,

339
00:32:53,790 --> 00:33:02,810
Toen hij jou vroeg, in 1940 zeg maar, wat wist je
toen eigenlijk, dus eigenlijk waarom wilde je tegen

340
00:33:02,810 --> 00:33:11,320
de Duitsers, wij kijken nu terug, en zeggen: ja,
maar toen, wat wist je toen, waar je tegen was.

341
00:33:11,320 --> 00:33:20,950
Dat is een verhaal, echt een Gronings verhaal,
want sinds ’34, dus ’33 en in ’34 kwam Hitler

342
00:33:20,950 --> 00:33:27,080
echt aan de macht, heb je heel veel mensen
gehad die voor Nieuweschans, de schansen(?),

343
00:33:27,080 --> 00:33:35,360
daar kwamen toen de, vlak over de grens had
je toen het eerste concentratiekamp, hoe heet

344
00:33:35,360 --> 00:33:46,810
het ook alweer, waar ook over geschreven is,
en die, ook veel joodse mensen, de wir sind

345
00:33:47,330 --> 00:33:49,110
De Moor-soldaten

346
00:33:49,110 --> 00:34:00,580
de Moorsoldaten. Want dat was in Mohr, vlak over
de grens, beetje naar beneden van Nieuweschans he.

347
00:34:00,580 --> 00:34:14,540
En daar kwamen dan soms gestaltes door
het gras gekropen, iemand van onze groep

348
00:34:14,540 --> 00:34:20,372
heeft me dat later ook verteld, hé daar
beweegt wat, en dan kwam er iemand, die

349
00:34:20,372 --> 00:34:26,550
had dan de grens bereikt, zo was dat toen
nog, dan werd er niet meer geschoten.

350
00:34:27,380 --> 00:34:32,410
Nog wel probeerden ze vanuit
de, maar dat was verboden, wij

351
00:34:33,630 --> 00:34:38,500
waren namelijk, hoe noem je dat
niet bij de oorlog betrokken.

352
00:34:39,190 --> 00:34:47,620
Dan kwamen ze, en vanuit dat is een hele
arme bevolking aan de grens, en die werden

353
00:34:47,620 --> 00:34:50,848
dan doorgesmokkeld, vooral joodse mensen,
vrouwen en kinderen, maar ook anderen

354
00:34:51,410 --> 00:34:53,870
En die had jij gesproken, die mensen?

355
00:34:54,970 --> 00:34:55,770
Ja.

356
00:34:55,770 --> 00:34:58,180
Kun je nog iemand van herinneren?

357
00:34:58,180 --> 00:35:08,160
Ik kan me herinneren, kijk, toen die man
kende ik dus vanuit de Esperantisten,

358
00:35:09,510 --> 00:35:19,860
ik kende hem ook omdat zijn twee oudste
kinderen ook in de jeugdgroep zaten.

359
00:35:21,470 --> 00:35:28,300
Wolter Wolters, ja, en die heeft me
toen bij iemand gebracht, maar die naam

360
00:35:28,300 --> 00:35:35,770
weet ik niet meer, die verder
gesmokkeld is, dus uit, die heb ik later

361
00:35:35,770 --> 00:35:42,880
nog, die heeft het overleefd allemaal,
die was een emigrant noemde je dat.

362
00:35:42,880 --> 00:35:43,990
Een Duitse jood.

363
00:35:45,190 --> 00:35:46,850
Die in Groningen is

364
00:35:46,850 --> 00:35:50,770
Is verder gesmokkeld. Ja. En die is
in Groningen gaan wonen, zeg maar.

365
00:35:50,770 --> 00:35:56,210
Ja, die zat daar op een goed adres, die
is ook gaan schrijven, is later ook eh,

366
00:35:56,210 --> 00:36:00,539
heeft het allemaal overleefd, heeft later
ook, is later in een kamp terechtgekomen,

367
00:36:00,540 --> 00:36:07,760
want opeens werd het natuurlijk anders
toen hier die bezetting kwam, toen moest je

368
00:36:07,760 --> 00:36:12,650
Maar eigenlijk wil je dus zeggen dat
jij al van een heleboel misstanden

369
00:36:12,650 --> 00:36:18,870
zeg maar, of misdaden van de nazi’s
wist toen in 1940 de oorlog begon?

370
00:36:19,040 --> 00:36:27,740
Ja, dat was hier echt wel bekend, want
er is toen ook tegen Colijn geprotesteerd

371
00:36:27,740 --> 00:36:34,980
omdat hij toen Willy Brandt
bijvoorbeeld, die wilde hij terugsturen.

372
00:36:35,080 --> 00:36:37,810
nou, dat had die man z’n
leven gekost natuurlijk.

373
00:36:37,810 --> 00:36:45,110
Maar dat is dan verhinderd, maar zo wás
het hier, want zij waren, Nederland

374
00:36:45,110 --> 00:36:53,960
zat voor de bezetting, was neutraal,
terwijl hier al werd gezegd dat iedereen

375
00:36:53,960 --> 00:36:57,840
dacht: de geschiedenis herhaalt zich,
net zoals bij de Eerste Wereldoorlog.

376
00:36:58,120 --> 00:37:02,550
En hebben jullie ooit in de periode
dat je aan het varen was zeg maar,

377
00:37:02,550 --> 00:37:06,070
want voeren jullie nog door
Duitsland, zeg maar tussen ’34 en ’40?

378
00:37:06,070 --> 00:37:07,400
Ja, we kwamen daar wel.

379
00:37:07,400 --> 00:37:10,160
En heb je toen ook dingen gezien?

380
00:37:10,740 --> 00:37:24,700
Nee, zelfs een keer gezien, toen was ik
met mijn jongste broer, dat er een jonge

381
00:37:24,700 --> 00:37:31,410
Nationaal-socialistische groep was die heel
enthousiast was, en dat je toen echt (lachend),

382
00:37:31,410 --> 00:37:38,120
want je werd bijna meegesleept door, dat
moet je wel zeggen, en ik weet wel dat wij er

383
00:37:38,120 --> 00:37:47,270
waren, en iedere keer je werd bijna meegesleept
door dat enthousiasme van die jonge groep.

384
00:37:48,750 --> 00:37:50,290
Dat is een andere kant.

385
00:37:50,290 --> 00:37:55,690
Kijk, dat waren ook mensen
zoals wij, jongens en meisjes

386
00:37:55,690 --> 00:37:58,225
die ook geen, die ook
nergens aan het werk konden.

387
00:38:02,020 --> 00:38:13,790
Ik ben in ’34 dus weer aan boord gekomen,
en toen waren we zover dat wij ook ja,

388
00:38:13,960 --> 00:38:20,190
ook daar naartoe gingen, gewoon omdat we
wilden weten, hoe dat en ik had gelukkig

389
00:38:20,190 --> 00:38:22,680
Ik ben toch heel erg nieuwsgierig

390
00:38:22,680 --> 00:38:23,770
Ja?

391
00:38:25,620 --> 00:38:28,520
Naar dat verband tussen het
gereformeerde en het communistische,

392
00:38:28,520 --> 00:38:31,060
want dat is natuurlijk een
rare tegenstelling eigenlijk.

393
00:38:31,060 --> 00:38:31,750
Nee

394
00:38:31,750 --> 00:38:33,080
Maar dat mag je zo vertellen.

395
00:38:33,080 --> 00:38:33,590
Ja, dat zal ik zo doen.

396
00:38:33,590 --> 00:38:35,350
Mooie vraag Is dat een
goeie vraag, Dineke?

397
00:38:35,350 --> 00:38:41,020
Dat komt namelijk, ik ben
van joodse familie uit

398
00:38:41,020 --> 00:38:45,850
Groningen, ondergedoken gezeten
bij gereformeerde mensen he.

399
00:38:45,850 --> 00:38:46,460
Ja.

400
00:38:46,460 --> 00:38:50,690
Dus dat is wat mij eigenlijk wel
interesseert, van: goh, hoe zat dat nou met

401
00:38:50,690 --> 00:38:54,890
dat gereformeerde en communistische, dat
lijkt me nou niet echt een combinatie.

402
00:38:55,890 --> 00:39:06,060
Nou, dat lag natuurlijk toen aan laten
we zeggen, de mensen van het slag Colijn.

403
00:39:06,410 --> 00:39:23,087
Gereformeerden zijn pas begonnen met het verzet
toen, even nadenken, wanneer zijn ze begonnen,

404
00:39:23,088 --> 00:39:36,320
pas later omdat Colijn zei, die dus ook
gereformeerd was he, revolutionair, “Als God wil dat

405
00:39:36,320 --> 00:39:46,130
Hitler komt, dan moeten we daarin berusten.”
En natuurlijk kwam daar verzet in, verzet, omdat

406
00:39:46,130 --> 00:39:58,410
heel veel mensen, je moet het ook zo zien dat
bijvoorbeeld mijn ouders toch ook zagen hoe ja,

407
00:39:58,410 --> 00:40:09,790
hard of je ook werkte, dat je toch arm werd, want
er was geen werk, en dat kon God nooit willen.

408
00:40:12,880 --> 00:40:18,880
De arbeider is loonwaardig, en de arbeider moet
je dus de gelegenheid geven, en niet alleen

409
00:40:18,880 --> 00:40:24,650
de arbeider, maar in het algemeen natuurlijk
iedereen die wil werken, moet kunnen werken.

410
00:40:25,400 --> 00:40:31,946
En iedereen die oorlog wil,
dat kan nooit Gods wil zijn.

411
00:40:31,947 --> 00:40:38,990
De ergernissen zullen wel komen,
maar wee degene door wie ze komen.

412
00:40:38,990 --> 00:40:42,480
En wij kennen de bijbel heel goed,
en met de bijbel kun je allerlei

413
00:40:42,480 --> 00:40:52,010
dingen net als met andere dingen, je
kunt altijd allerlei dingen bewijzen.

414
00:40:52,970 --> 00:40:53,680
He.

415
00:40:54,010 --> 00:41:03,520
En bij de joodse wetten is dat ook heel
erg, als je die goed leest, dan zijn die ook

416
00:41:03,520 --> 00:41:11,780
heel goed in praktijk te brengen natuurlijk,
als je, daar staan zelfs dingen in die

417
00:41:12,040 --> 00:41:19,560
tegen, zo vat ik dat dan op, en ook veel
christen-socialisten natuurlijk, en dat als

418
00:41:19,560 --> 00:41:27,789
je een, dat staat in de bijbel en de wetten,
dat een arbeider niet de volgende dag,

419
00:41:27,790 --> 00:41:32,470
het staat er op bijbelse wijze natuurlijk,
niet de volgende morgen moet komen om

420
00:41:32,470 --> 00:41:36,580
zijn loon te halen, nee, als hij gewerkt
heeft moet hij dat in zijn handen krijgen.

421
00:41:37,630 --> 00:41:39,930
Dat soort dingen, die kon
je er allemaal uit halen.

422
00:41:39,930 --> 00:41:46,120
En aangezien wij, ik altijd een lezer ben
geweest, heb ik de hele bijbel, niet dat dat

423
00:41:46,120 --> 00:41:50,650
altijd geschikte lectuur was, maar dat mocht
in ieder geval, heb ik die vaak gelezen.

424
00:41:50,650 --> 00:41:52,240
Waardoor je ook allerlei.

425
00:41:52,240 --> 00:41:54,160
Ben je ook gelovig gebleven?

426
00:41:54,160 --> 00:41:55,290
Nee.

427
00:41:55,940 --> 00:42:05,660
Ik vond dus dat er rechtvaardigheid
moest zijn, en wij waren toen nog van

428
00:42:08,000 --> 00:42:17,950
mening wat in Rusland, althans in
principe, gebeurd was, in die zin dat de

429
00:42:17,950 --> 00:42:21,710
arbeiders echt de macht kregen, kijk,
later was je het daar ook niet meer mee

430
00:42:21,710 --> 00:42:29,040
eens, en vaak mensen gingen mensen erheen
en waren teleurgesteld, maar mensen.

431
00:42:32,520 --> 00:42:40,700
Het is zelfs zo dat wij aan boord ook
boeken hadden die ook daarover schreven.

432
00:42:41,810 --> 00:42:43,880
Over het communisme?

433
00:42:43,880 --> 00:42:48,530
Eh ja, ook, nee, maar vooral
ook de onderdrukking van de

434
00:42:48,530 --> 00:42:56,120
heren, de onderdrukking van
de heerboeren in Groningen.

435
00:42:56,120 --> 00:42:56,580
He.

436
00:42:56,580 --> 00:43:01,780
Arbeidersmensen, weet je nog, dat
waren gereformeerden die in opstand

437
00:43:01,780 --> 00:43:07,610
kwamen tegen de onderdrukking en
de minachting van de arbeiders.

438
00:43:07,610 --> 00:43:09,730
Dus daar zat een zekere relatie.

439
00:43:09,730 --> 00:43:09,790
Ja.

440
00:43:10,600 --> 00:43:24,450
Zeker een relatie in, en dat is ook altijd een
beetje gebleven, dat hebben mensen ook gezegd die

441
00:43:24,450 --> 00:43:37,460
uit een heel andere kant kwamen, uit een heel
andere groep, dat de communisten zijn de, met de

442
00:43:37,460 --> 00:43:45,030
antirevolutionaire, de beste
verzetsmensen, communisten die

443
00:43:45,030 --> 00:43:50,240
antirevolutionair zijn geworden, dát
zijn de allerbeste Daar zit natuurlijk

444
00:43:50,240 --> 00:43:55,650
wel iets in, dat een keer iemand
tegen mij, dat zei de blokoudste.

445
00:43:55,650 --> 00:44:03,610
Die zijn niet zo gauw
klein te krijgen.

446
00:44:03,780 --> 00:44:08,560
Die zijn al gedisciplineerd opgevoed
als je gereformeerd opgevoed bent.

447
00:44:08,650 --> 00:44:15,350
En als je d… ben je de meest gedisciplineerde
en meest hardnekkige die je ooit kunt krijgen.

448
00:44:16,550 --> 00:44:18,140
Zo zag zij dat.

449
00:44:18,610 --> 00:44:23,700
OK We moeten even proberen om
terug te keren naar een soort

450
00:44:23,700 --> 00:44:26,630
van We doen het chronologisch,
maar dat is wel goed he?

451
00:44:27,300 --> 00:44:33,860
We zijn in begin 1940, Wolter Wolters heeft je
gevraagd om voor Noorderlicht te gaan schrijven.

452
00:44:33,860 --> 00:44:34,460
Ja.

453
00:44:34,730 --> 00:44:44,250
Waar gebeurde dat?

454
00:44:44,250 --> 00:44:52,396
Dat gebeurde wij hadden, aangezien heel veel
Groningers toch wel, in het algemeen wel tegen de

455
00:44:52,520 --> 00:45:10,190
Duitse bezetters waren, we hadden een heel prachtig
huis gevonden dat onbewoonbaar was verklaard,

456
00:45:11,060 --> 00:45:19,490
maar waar nog wel, dat stond gewoon, en dat
was naast het Groninger museum dat toen stond

457
00:45:19,490 --> 00:45:24,240
Aan de Preediniussingel, of
de Radussingel(?) of zoiets.

458
00:45:24,240 --> 00:45:24,984
Ja, aan de (?opm DS:: dit was
aan de Ganzevoortsingel 61 a.

459
00:45:24,984 --> 00:45:30,670
zie artikel bij de documentatie) dacht ik ja, en
daar had je dat oude museum, daar had je naast

460
00:45:30,670 --> 00:45:42,890
een woning, waar nog bordjes stonden en alles,
en dat werd eigenlijk gebruikt als opslagplaats en

461
00:45:42,890 --> 00:45:49,362
we deden er helemaal niet geheimzinnig over, we
hadden de hele bovenste verdieping, konden we over

462
00:45:49,362 --> 00:45:55,870
beschikken, er stond nog allerlei rommel in, maar
het was natuurlijk, het viel helemaal niet op.

463
00:45:57,310 --> 00:45:59,404
Het was ons touwtjesadres
noemden we dat.

464
00:45:59,404 --> 00:46:06,470
Waarom, we hadden niet eens de sleutel, die had
niemand, maar iedereen die daarmee te maken had,

465
00:46:06,470 --> 00:46:10,560
zoals wij dus, die wisten
dat, zoals je dat vroeger

466
00:46:10,560 --> 00:46:16,300
had, dan ging je door de
brievenbus, pakte je een

467
00:46:16,810 --> 00:46:17,680
Een touwtje.

468
00:46:17,680 --> 00:46:18,090
Een touwtje!

469
00:46:18,090 --> 00:46:19,401
En dan trok je zo de deur
open, dat viel helemaal niet

470
00:46:19,402 --> 00:46:24,380
op want er waren altijd
mensen rondom het museum enzo.

471
00:46:24,380 --> 00:46:28,160
En wanneer deed je dat, want je
werkte overdag neem ik aan op kantoor?

472
00:46:28,160 --> 00:46:29,590
Ja. Ja.

473
00:46:29,600 --> 00:46:30,130
en dan ging je ’s avonds?

474
00:46:30,130 --> 00:46:33,490
Dan gingen we ’s avonds daarheen.

475
00:46:33,910 --> 00:46:35,380
En met wie deed je samen?

476
00:46:35,380 --> 00:46:41,530
Met een jongen en twee andere meisjes.

477
00:46:41,530 --> 00:46:43,130
Weet je nog de namen?

478
00:46:42,980 --> 00:46:43,680
Ja.

479
00:46:46,720 --> 00:46:53,920
We hadden daar een meisje die helaas,
ja, zou ik haast zeggen, die het

480
00:46:53,920 --> 00:46:58,080
veel moeilijker heeft gehad, dat
was iemand, de dochter van een

481
00:46:58,430 --> 00:47:09,870
architect, die woonde op achter de
Grote Markt, een heel degelijk gezin.

482
00:47:12,780 --> 00:47:16,070
In Groningen,

483
00:47:16,260 --> 00:47:17,170
Nel Bollen?

484
00:47:17,170 --> 00:47:18,470
Nel Bollen. Bollen.

485
00:47:18,470 --> 00:47:22,980
Ja, en het was iemand die een
veel betere opleiding had dan

486
00:47:22,980 --> 00:47:26,660
wij, en heel geïnteresseerd was,
en ik keek erg tegen haar op.

487
00:47:26,840 --> 00:47:41,740
Alleen zij heeft nooit, dat is het tragische, de
toon gevonden om zich aan te passen bij arbeiders.

488
00:47:44,340 --> 00:47:46,980
Dat was heel erg jammer,
dat lag niet aan haar,

489
00:47:46,980 --> 00:47:49,460
De toon in haar schrijfsels bedoel je?

490
00:47:49,460 --> 00:47:59,320
Dat niet alleen, dat was, zij was
eigenlijk de beste van ons hoor, maar zij

491
00:47:59,320 --> 00:48:05,710
werd niet aanvaard door de anderen, in
het kamp is dat vooral natuurlijk erg.

492
00:48:05,710 --> 00:48:12,887
Gaat straks ook over, maar dat was in
ieder geval de groep waar je mee Dat huis,

493
00:48:12,888 --> 00:48:15,748
naast dat museum, was ook vlakbij het
atelier van Werkman, zat ik net te denken.

494
00:48:16,640 --> 00:48:19,740
Ja, die zat daar ook
vlakbij. Was niet hetzelfde.

495
00:48:19,740 --> 00:48:20,650
Nee. Nee.

496
00:48:20,650 --> 00:48:24,821
en, maar daar werden dus
de dingen gedaan, we waren

497
00:48:24,821 --> 00:48:28,520
natuurlijk met meer, ik bedoel
die groep was vrij groot.

498
00:48:28,740 --> 00:48:35,865
En we hadden altijd een
bepaalde uren dat we dat

499
00:48:35,865 --> 00:48:38,480
deden, want je mocht daar
geen andere mensen ontmoeten.

500
00:48:38,480 --> 00:48:40,780
Behalve dan die jongen.

501
00:48:40,780 --> 00:48:42,780
Dus je had ook vaste uren?

502
00:48:43,900 --> 00:48:47,712
Zover ik mij herinner wel, ja.

503
00:48:47,713 --> 00:48:59,630
En daar werd alles gemaakt, daar hebben
we ook ons blad, hadden we overleg met

504
00:49:00,460 --> 00:49:07,190
iemand die kwam, uit Amsterdam, die
ons dus ook geïnstrueerd heeft wat er

505
00:49:07,190 --> 00:49:12,330
moest gebeuren, en dan hebben we
afgesproken dat we Noorderlicht gingen doen.

506
00:49:14,360 --> 00:49:16,020
En wat stond er in Noorderlicht?

507
00:49:16,020 --> 00:49:25,520
Daar stond wij kregen dus artikelen
om op te nemen, en wij volgden

508
00:49:25,520 --> 00:49:34,200
daar ook vooral met Nel Bollen en
JoSprietsma eigen Gronings nieuws.

509
00:49:36,020 --> 00:49:44,800
Maar de hoofdartikelen werden ons dus bezorgd
zal ik maar zeggen. Die vonden we daar.

510
00:49:45,520 --> 00:49:48,000
Die lagen daar, of die
werden gebracht door iemand?

511
00:49:48,420 --> 00:49:51,270
Ja, die lagen daar.

512
00:49:51,270 --> 00:49:57,090
Een keer heb ik dus die man gezien,
maar ik weet niet meer, dat was

513
00:49:57,090 --> 00:50:04,049
Herder, Herder, een grote naam
in deze Verder weet ik het niet.

514
00:50:04,050 --> 00:50:06,890
Het was allemaal zo geheim, je mocht
het natuurlijk allemaal niet weten.

515
00:50:06,890 --> 00:50:10,760
Je mocht niks weten, hoe
minder je wist hoe beter.

516
00:50:12,450 --> 00:50:21,660
Op een gegeven moment zijn jullie dan toch gearresteerd
he? Hoe is dat gegaan? In welk jaar was dat?

517
00:50:21,890 --> 00:50:32,290
Dat was de eerste keer ben ik
gearresteerd, toen was ik, even kijken.

518
00:50:32,290 --> 00:50:50,440
Het was vlak na de Februaristaking, dus ’41.
Nee, nu moet ik even nadenken, ja, ’41 was dat.

519
00:50:50,440 --> 00:51:01,700
En De Februaristaking is in het noorden
dus niet goed gegaan, maar we gaven

520
00:51:01,700 --> 00:51:12,670
wel, ik weet nog dat ik gebeld ben, dacht
ik, op kantoor zelfs, wat anders nooit

521
00:51:12,670 --> 00:51:20,809
gebeurde, omdat er een manifest was:
“Staakt, staakt, staakt.” Dat was het.

522
00:51:20,810 --> 00:51:27,560
Dat moest natuurlijk meteen,
en dat hebben we daar getikt.

523
00:51:27,860 --> 00:51:28,820
Op het kantoor?

524
00:51:28,820 --> 00:51:37,950
Nee, op kantoor werd ik dus gewaarschuwd
dat ik via via naar dat adres moesten.

525
00:51:38,700 --> 00:51:48,830
En ik verzon dus gewoon wat,
en daar hebben we dat dus

526
00:51:48,830 --> 00:51:54,060
uitgegeven (snel?) maar het is
nooit tot een staking gekomen.

527
00:51:56,560 --> 00:52:10,090
Maar die staking dat is natuurlijk een, de
reden geweest dat, laten we zeggen onze Duitse

528
00:52:10,090 --> 00:52:16,600
bezetting, of ik bedoel de Nederlandse bezetting
van Duitsland, al die mensen die kregen

529
00:52:16,600 --> 00:52:24,470
natuurlijk geweldig op hun kop, want dat was nooit
vertoond dat er opeens een algemene staking,

530
00:52:24,730 --> 00:52:33,630
he, zoals de Februaristaking, ja, dat, dat,
de aanleiding daarvoor is natuurlijk geweest

531
00:52:33,630 --> 00:52:47,350
dat opeens ze veel strenger werden, en nu moet
ik even goed nadenken wij hebben uitgegeven

532
00:52:47,350 --> 00:52:52,920
Ja, en toen daarna ben je
gearresteerd? De eerste keer?

533
00:52:52,920 --> 00:52:55,300
Ja, de eerste keer gearresteerd.

534
00:52:55,300 --> 00:52:56,970
Waar ben je gearresteerd?

535
00:52:57,060 --> 00:52:58,180
Op kantoor.

536
00:52:58,700 --> 00:53:00,580
Dus ze hadden het adres?

537
00:53:01,370 --> 00:53:01,840
Ja.

538
00:53:01,840 --> 00:53:03,870
En door wie ben je gearresteerd?

539
00:53:03,870 --> 00:53:07,020
Op het kantoor van
de Rotterdamse Bank of

540
00:53:07,020 --> 00:53:08,820
Oh, op de Rotterdamse Bank?

541
00:53:08,820 --> 00:53:13,280
Ja, want we hebben het dus uitgegeven,
maar het was dus niet gelukt.

542
00:53:13,300 --> 00:53:27,760
Maar opeens werd dus laten we zeggen, het was
zelfs zo dat ons Noorderlicht eigenlijk, ja, er

543
00:53:27,760 --> 00:53:38,810
was ook weinig, laten we zeggen, we wisten nog
niet hoe het was, hoe een bezetting kón zijn.

544
00:53:41,940 --> 00:53:49,050
En het was zelfs zo dat Noorderlicht
eigenlijk op de werkverschaffing werd

545
00:53:49,050 --> 00:53:56,370
uitgegeven en dan stond erop vijf cent,
en zelfs die werklozen gaven dat geld

546
00:53:56,370 --> 00:54:03,340
om te verspreiden, alsof er helemaal
geen bezetting was, verspreidden ze op

547
00:54:03,340 --> 00:54:09,643
de werkverschaffing Noorderlicht Dat
was de grote tijd zal ik maar zeggen.

548
00:54:09,750 --> 00:54:11,790
Dat was de grote tijd
van Noorderlicht.

549
00:54:11,790 --> 00:54:17,360
Goed, ik wou toch nog even proberen terug
te gaan, want je bent dus op een dag,

550
00:54:17,360 --> 00:54:21,400
op welke dag was dat, kwam er een
Nederlandse politieagent je arresteren of

551
00:54:21,400 --> 00:54:22,590
Nee, twee Duitsers.

552
00:54:22,590 --> 00:54:28,240
Duitsers, wat voor dienst? Was
het Gestapo of wat was dat?

553
00:54:30,160 --> 00:54:31,933
Zo goed als ik mij herinner
was het Grüne Polizei.

554
00:54:31,934 --> 00:54:41,720
Het kan ook Gestapo geweest zijn, in
ieder geval waren het twee Duitsers, die

555
00:54:41,910 --> 00:54:51,980
opeens op kantoor stonden, het was
een zaterdagmorgen dat herinner ik me.

556
00:54:51,980 --> 00:55:03,630
En toen was die meneer Buiten heel goed, want
ik werd door hem natuurlijk geroepen, die

557
00:55:03,630 --> 00:55:11,500
Duitsers stonden daar, en toen zei ik nog, want
het schip, ons schip zal ik maar zeggen, was

558
00:55:11,760 --> 00:55:18,540
een tijdje door Duitsers in beslag genomen, dan
mocht de schipper erop blijven, maar dan moesten

559
00:55:18,540 --> 00:55:26,119
ze van alles vervoeren weet je wel, en dan werd
het weer vrijgegeven, en dus ik zei dat zal

560
00:55:26,119 --> 00:55:32,870
wel, ja, ik moest wát zeggen, Buiten zei tegen
zei “Heb jij iets eh?” “Nee, natuurlijk niet,

561
00:55:33,080 --> 00:55:43,010
nee dat is gewoon, misschien, ja, vanwege de
Walrus”. Nou, hij keek, hij geloofde het niet,

562
00:55:43,500 --> 00:55:55,050
dat snapte ik wel, maar hij bleef kalm en wij
hadden beneden een kelder waar we onze kleedhokjes

563
00:55:56,690 --> 00:56:02,612
hadden, en hij zei heel kalm: “Kijk eens”,
en dat maakte indruk natuurlijk op die twee

564
00:56:03,080 --> 00:56:12,530
Duitsers, “Kijk eens, zij moet even haar kleren
halen, haar zus is hier, en meisjes wisten

565
00:56:12,530 --> 00:56:22,710
altijd van alles te bespreken, dus blijven jullie
hier, er is geen andere uitgang”, dus bleven

566
00:56:22,710 --> 00:56:27,262
boven staan, en hij gaf mij dus de gelegenheid,
dat vond ik ook heel goed, om dat te zeggen.

567
00:56:27,263 --> 00:56:38,420
Dus ik zei (fluisterend: (Nel,
Nel en Joo) en daar die?

568
00:56:38,420 --> 00:56:45,790
Een bouwvakker, dus dat wist ik niet waar
die zat, maar zei “ga er gauw heen.” En

569
00:56:45,790 --> 00:56:53,260
dus ik mocht, ik ging mee, en mijn zus
zei later, die zei meteen tegen mij, want

570
00:56:53,260 --> 00:57:00,800
intussen was Ieps daar ook gekomen, op
dat was een heel ijverig en rustig iemand.

571
00:57:00,800 --> 00:57:06,970
Jouw zus Ieps? Kon je je zus instrueren
eigenlijk, wie ze moest waarschuwen?

572
00:57:06,970 --> 00:57:07,830
Ja.

573
00:57:07,830 --> 00:57:15,210
Want zij wilde daar niks mee te maken hebben,
maar het waren wel onze vrienden, waar wij vaak, ja

574
00:57:15,210 --> 00:57:18,620
Sprak jij daar dan over? Sprak
je daar met Ieps nooit over?

575
00:57:18,620 --> 00:57:20,117
Ja natuurlijk wel.

576
00:57:20,118 --> 00:57:27,930
Maar zij was daar op tegen, en zij wilde dus, wat
later ook gelukt is, dus ook verpleegster worden.

577
00:57:27,980 --> 00:57:34,820
Dus ik zei “Kijk”, want vooral bij de
Spriietsma’s ja, die hadden een kleine

578
00:57:34,820 --> 00:57:41,880
boekhandel en leesbibliotheek weet je
wel, dus dan kon je ook altijd, daar kwamen

579
00:57:41,880 --> 00:57:48,190
allerlei mensen, en onder anderen heel
hartelijke mensen, dus ook Ies kwam daar.

580
00:57:48,650 --> 00:57:53,700
Dus, en zij wist dus waarde Sprietsma’s
woonden, en wist ook waar Nel Bollen woonde.

581
00:57:53,700 --> 00:57:58,010
Dus ik zei Ga maar eerst naar de
Sprietsma’s, en dan naar Nel toe.

582
00:57:58,010 --> 00:57:59,800
En dat heeft Ieps gedaan?

583
00:57:59,800 --> 00:58:05,510
Ja, maar toen werden ze dus bij
Bollen, en de ouders en bij Sprietsma

584
00:58:05,510 --> 00:58:10,990
die meteen troosten en zo, maar
dat die de derde was geweest!

585
00:58:11,400 --> 00:58:11,980
Jammer he?

586
00:58:11,980 --> 00:58:12,743
Ja, jammer.

587
00:58:12,743 --> 00:58:18,820
Nou ja, dat heeft die Buiten dus gedaan,
want ik heb toch ook wel heel ja,

588
00:58:18,820 --> 00:58:27,420
sommige mensen hebben dat he, een
beetje oudere man, die heel, dat is echt

589
00:58:27,420 --> 00:58:30,290
geen andere uitgang, en dat was ook zo,
en dat begrepen ze ook, dat was ook zo.

590
00:58:32,320 --> 00:58:35,970
Daar waren we gebleven, waar
je bent gevangen genomen.

591
00:58:35,970 --> 00:58:46,350
Ze hebben je toen meegenomen naar
hun hoofdkantoor. Waar zat dat?

592
00:58:46,350 --> 00:58:47,440
Het Scholtenshuis.

593
00:58:49,130 --> 00:58:50,352
Het Scholtenshuis, ja.

594
00:58:50,353 --> 00:58:53,091
Ik zie het voor me, ik weet alleen niet precies
waar het is, maar dat doet er niet toe…

595
00:58:53,260 --> 00:58:54,280
Scholtenshuis, mooie gebouw.

596
00:58:54,540 --> 00:59:03,623
bij de (?Grote Markt en het is aan
een kant goed, want het Scholtenshuis

597
00:59:03,623 --> 00:59:11,042
was aan een kant verschrikkelijk,
wat er gebeurd is natuurlijk.

598
00:59:11,043 --> 00:59:18,850
Maar goed, daar werd je heen gebracht.
En daar zaten dus ook anderen

599
00:59:18,850 --> 00:59:20,690
Nel en Jo.

600
00:59:20,690 --> 00:59:22,390
Nel en Jo.

601
00:59:22,810 --> 00:59:27,770
En we stelden dus tevreden vast,
dat zeiden we niet natuurlijk,

602
00:59:28,680 --> 00:59:35,080
dat die hoe heet die jongen
dus niet, die is nooit gepakt.

603
00:59:35,080 --> 00:59:43,595
Die kon zo hard lopen, was een atleet ook, en
die is gewaarschuwd, die werd ook natuurlijk,

604
00:59:43,595 --> 00:59:50,820
was bekend dat hij maar hij was een
bouwvakker, en de bouwvakkers zijn natuurlijk

605
00:59:50,820 --> 00:59:52,420
(lachend: sterke jongens!

606
00:59:53,280 --> 01:00:03,980
Lopen, want dat zit niet goed aan kon, die
jongen is gelopen, en later vertelde hij toen

607
01:00:03,980 --> 01:00:11,670
was zo heel, heel, het was echt een atletisch
gebouwde jongeman, en hij zei Ik wist,

608
01:00:11,670 --> 01:00:21,660
en hij is toen heel hard gaan lopen, tot
in hij zei “Ik weet het, als ze schieten Hij

609
01:00:21,660 --> 01:00:29,520
wist daar meer van dan wij, dan kunnen ze
je niet raken, want als ik maar niet in één

610
01:00:29,520 --> 01:00:36,025
rechte lijn blijf lopen, dan raken ze je niet
met hun gewone revolver zal ik maar zeggen.

611
01:00:36,025 --> 01:00:42,860
Dus die is ondergedoken, een, vlakbij Groningen
wist hij allerlei steegjes natuurlijk,

612
01:00:44,570 --> 01:00:54,580
waar ze niet konden komen, dus dat is de
enige die gebleven is, en die ook de hele

613
01:00:54,580 --> 01:01:03,410
oorlog door niet gearresteerd is en altijd
weer een van de mensen was die verderop ging.

614
01:01:04,900 --> 01:01:09,930
En ben je toen naar een kamp gebracht?

615
01:01:10,190 --> 01:01:20,790
Nee, wij zijn toen verhoord door andere mensen, dat
was een hele grote groep, want de hele Noorderlicht

616
01:01:20,790 --> 01:01:33,526
groep is praktisch opgerold, en zeker de oude mensen
die toen laten we zeggen in de werkverschaffing

617
01:01:33,527 --> 01:01:45,550
zaten, die gewoon, ja, gepakt zijn, gearresteerd,
en dat waren veertig mensen, 39 en één.

618
01:01:45,550 --> 01:02:02,620
En die ene was, heel tragisch, die ook in onze
jeugdgroep zat, die heel nieuwsgierig was, dat hij

619
01:02:02,620 --> 01:02:15,090
gezien heeft waar wij dus vergaderden ook, dus
alles wat hij wist heeft gezegd, een hele tragische

620
01:02:15,090 --> 01:02:34,590
figuur eigenlijk, dat is een jongen die hoe
heet het, en dat is, dat kan ik niet voorstellen,

621
01:02:34,590 --> 01:02:43,170
hij werd zo angstig astma dan krijg je geen adem
meer, dus hij heeft alles verteld wat hij wist.

622
01:02:43,170 --> 01:02:47,130
Dus zelf gearresteerd.

623
01:02:49,080 --> 01:02:54,780
Helaas is hij teruggekomen, want
dat was niet iemand die met opzet

624
01:02:55,280 --> 01:02:59,310
verraadde, hij kon ook, later astma
gezien, inderdaad vreselijk benauwd.

625
01:02:59,310 --> 01:03:08,069
Wat bedoel je met “helaas
is hij teruggekomen?”

626
01:03:08,070 --> 01:03:10,680
Nou, omdat hij een heel
tragisch leven heeft gehad.

627
01:03:10,680 --> 01:03:25,937
Hij heeft alles overleefd, maar hij is wel de
oorzaak, zo zagen wij het, dat al die mensen zijn

628
01:03:25,938 --> 01:03:38,150
gearresteerd, en dat die hele groep van Noorderlicht
de drie jongsten, toen vonden ze dat hij,

629
01:03:38,710 --> 01:03:51,520
de Gestapo dus, als verontschuldiging hadden dat
we allemaal te weinig verdienden, Nel Bollen,

630
01:03:51,520 --> 01:04:06,280
die in normale tijd veel meer had kunnen
verdienen, dus gestraft werden met anderhalf jaar.

631
01:04:09,190 --> 01:04:11,310
Jullie kregen anderhalf
jaar gevangenisstraf?

632
01:04:11,310 --> 01:04:11,590
Ja.

633
01:04:11,590 --> 01:04:14,079
Opgelegd. Dat was een
soort rechtszaak?

634
01:04:14,080 --> 01:04:20,310
Dat was een rechtszaak, dat
werd de rechtszaak dus van

635
01:04:20,310 --> 01:04:27,060
die man die dus alles
verraden had, en de 39 anderen.

636
01:04:27,440 --> 01:04:37,640
En wij drieën zal ik maar zeggen, de
meisjes dus, de jongsten, de anderen, die

637
01:04:37,640 --> 01:04:46,570
jongen was niet gepakt, die was die is
nooit gepakt, en wij kregen anderhalf

638
01:04:46,570 --> 01:04:59,240
jaar, en de anderen kregen veel langere
straffen, en dat was allemaal voordat,

639
01:04:59,240 --> 01:05:13,460
voor de 22e juni 1941, dat de Sovjet
Unie in oorlog kwam met, in Duitsland.

640
01:05:14,330 --> 01:05:17,090
Dus toen ben je veroordeeld tot
anderhalf jaar gevangenisstraf.

641
01:05:17,090 --> 01:05:27,050
Ja, dat zijn we voor het gerechtshof
voor (Landesgericht?) officieel.

642
01:05:27,050 --> 01:05:30,325
En dat was ook, die rechtszaak
was ook in Groningen?

643
01:05:30,210 --> 01:05:34,450
Nee, die was in Den Haag.

644
01:05:34,450 --> 01:05:35,820
Zat je in het Oranjehotel?

645
01:05:38,580 --> 01:05:38,680
Ja.

646
01:05:38,680 --> 01:05:45,960
Daar zaten we en daar kregen we dus
bericht, dat was vóór de 22ste juni,

647
01:05:45,960 --> 01:05:51,170
kregen wij dus bericht van ter dood
veroordeeld, nou, we kregen allemaal

648
01:05:51,170 --> 01:05:56,610
bericht dat we officieel veroordeeld
waren, en wij dus tot anderhalf jaar.

649
01:05:57,130 --> 01:06:05,250
En daarna, toen we dus tot
grote vreugde van, het was

650
01:06:05,250 --> 01:06:09,010
een hele gezellige gevangenis
die van het Oranjehotel

651
01:06:09,620 --> 01:06:11,180
Wat was er gezellig aan?

652
01:06:11,420 --> 01:06:13,850
Dat wij met iedereen konden praten.

653
01:06:15,620 --> 01:06:21,910
Het is een oude gevangenis die volgens mij
nu nog steeds in bedrijf is, en natuurlijk

654
01:06:21,910 --> 01:06:26,859
ontdekten wij zoals alle gevangenen, want
een gevangenis heeft ook goede kanten dat

655
01:06:26,860 --> 01:06:35,270
je kon praten in de cel, daar zaten we met
drie in plaats van met een, maar als je

656
01:06:35,270 --> 01:06:41,620
dat tafeltje wat er is omhoog deed, dan
kon je met iedereen praten, de volgende

657
01:06:41,620 --> 01:06:50,470
cel, aan de andere kant, dat was een geweldig
systeem, eigenlijk wist iedereen alles.

658
01:06:50,910 --> 01:06:52,340
Nog voordat we

659
01:06:52,340 --> 01:06:54,030
En met wie zat jij in de cel?

660
01:06:54,940 --> 01:07:00,660
Ik zat eerst bij iemand gelukkig die
heel veel in de melk te brokkelen had,

661
01:07:01,570 --> 01:07:03,170
Dus je wist veel?

662
01:07:05,330 --> 01:07:17,575
Ja, en die dus ook verbindingen had dat we dus
hele goeie boeken kregen, en daar ben ik toen

663
01:07:17,576 --> 01:07:22,850
van verwijderd, want we zaten met ons drieën,
en toen kwam er een afdelinkje erbij, en toen

664
01:07:23,360 --> 01:07:37,010
kwam ik met iemand dat is heel ander verhaal,
maar met wie ik eerst geen contact had, een echte

665
01:07:37,840 --> 01:07:47,670
volksvrouw die mij tot de orde riep, eigenlijk,
want die zei toen: “Jij verbeeldt je een heleboel,

666
01:07:47,670 --> 01:07:53,748
maar het is heel erg naar zoals jij je gedraagt
en met ons helemaal niet praat, althans alleen

667
01:07:53,748 --> 01:08:08,450
maar een beetje, en allerlei boeken krijgt,
via-via, en je werk wel doet, maar jij hebt ook

668
01:08:08,450 --> 01:08:14,170
als gevangene dat zei ze allemaal in plat
Haags “maar als gevangene heb je ook een taak.

669
01:08:14,170 --> 01:08:26,310
Je moet het een beetje, om ook de anderen
wat geven.” Ik zat daar met een inderdaad.

670
01:08:26,310 --> 01:08:31,240
Wat vond je om dat verwijt te krijgen?

671
01:08:32,550 --> 01:08:42,690
Ik was eerst boos, maar later
vond ik dat ze gelijk had.

672
01:08:42,690 --> 01:08:47,730
Want ik te zien, Anne Berendsen,
doctorandus in de kunstgeschiedenis,

673
01:08:47,730 --> 01:08:53,000
daar kon ik mee praten, en een
ander iemand ook, dus we hadden het

674
01:08:53,000 --> 01:08:59,620
daar heel gezellig, en eigenlijk
vond ik dat ze wel gelijk had.

675
01:09:01,550 --> 01:09:07,913
En toen zei ik: “Maar wat moet ik dan doen?”
“Nou”, ik zeg zingen kan ik niet, dat kon zij dan.

676
01:09:09,310 --> 01:09:19,150
“Je kan gewoon praten, vertellen.” Nou, praten
kan ik wel, dus bewonderde ik haar omdat ze

677
01:09:20,420 --> 01:09:30,040
ja, zo plat spreekt, maar ze had een hele mooie
stem, en toen spraken we af dat ik verhalen

678
01:09:30,040 --> 01:09:37,670
zou vertellen die had ik gewoon verzonnen,
ik ben nooit erg handig geweest in de bij de

679
01:09:37,670 --> 01:09:45,890
kinderen had ik dat ook, ik kon veel dingen
niet, maar ik ik kon wel verhalen vertellen.

680
01:09:45,890 --> 01:09:50,170
Dus ik verzon gewoon verhalen,
en dan zong zij erbij, het

681
01:09:50,170 --> 01:09:56,740
werd gezellig zelfs, want ik
moest altijd zo om haar lachen.

682
01:09:56,830 --> 01:10:00,490
Want zij kon, eigenlijk was
het een heel gevoelige vrouw

683
01:10:00,490 --> 01:10:02,430
Weet je nog hoe ze heette?

684
01:10:02,430 --> 01:10:05,300
Nee. Dat ben ik vergeten.

685
01:10:05,300 --> 01:10:10,100
Maar ik weet dat ze inderdaad in het verzet
heeft gezeten maar dat ze gold als iemand

686
01:10:10,100 --> 01:10:18,850
zonder enige beschaving, maar dat was
niet helemaal zo, want ja, ene sentimentele

687
01:10:18,850 --> 01:10:24,123
liederen die ze zong, want ze zong zo prachtig
dat ik echt helemaal onder de indruk was.

688
01:10:24,123 --> 01:10:29,210
(zingt: niets kan me schelen want ik
kan niet spelen, zoiets weet je wel,

689
01:10:31,560 --> 01:10:31,740
Smartlappen.

690
01:10:31,740 --> 01:10:37,670
Smartlappen, maar je kon erom lachen, je
kon er zelfs bij huilen, zoals zij het zong.

691
01:10:37,670 --> 01:10:47,980
Dus toen werden we ook daar, laten we
zeggen goeie vrienden, de anderen, je

692
01:10:47,980 --> 01:10:52,789
was nou eenmaal, je kon niet opbrengen,
maar ik moest wel verhalen vertellen.

693
01:10:54,560 --> 01:10:57,860
En toen ben je op een gegeven
moment, kwam je uit het Oranjehotel,

694
01:10:57,860 --> 01:11:01,635
zijn jullie op transport gegaan,
of niet, of hoe is het gegaan?

695
01:11:02,910 --> 01:11:10,380
Omdat het Oranjehotel zo verschrikkelijk
vol was, zijn we dus op een

696
01:11:10,380 --> 01:11:15,120
gegeven ogenblik, niet wetende waar
we heen gingen, naar Schoorl gebracht.

697
01:11:16,530 --> 01:11:23,650
En dat is een hele mooie tijd geweest, niet voor
andere mensen, later, maar voor ons wel, wij gingen

698
01:11:23,650 --> 01:11:32,480
vanuit een hele benauwde cel, het was namelijk
een heel warm zomer, vanuit een heel benauwde cel

699
01:11:32,480 --> 01:11:41,940
kwamen we in een grote barak, het waren allemaal
barakken, en daar waren we maar met 35 vrouwen,

700
01:11:43,120 --> 01:11:50,082
allemaal politieke gevangenen, en de mannen waren
daar ook heen gebracht en sommigen hebben daar

701
01:11:50,082 --> 01:12:01,020
echt (gewoond?), want je had daar veel meer vrijheid,
want bovendien bleek al gauw dat je berichten

702
01:12:01,020 --> 01:12:16,030
naar buiten kon smokkelen voor je familie, die dan
kwam, pas later, werd het ineens heel verschrikkelijk,

703
01:12:18,780 --> 01:12:47,910
ja opeens die Er waren grote groepen mannen die
daar zaten, en toen kwam opeens werd het regiem

704
01:12:49,320 --> 01:13:09,700
veel strenger en de commandant die eigenlijk
zichzelf heel geweldig vond, en kwajongensachtig

705
01:13:09,790 --> 01:13:22,260
optrad eigenlijk, die werd toen ineens heel streng,
later bleek dat zijn familie, ik geloof een

706
01:13:22,260 --> 01:13:30,533
kind, gevangen, en opeens werd alles vreselijk
streng, alle joodse mensen, alle joodse mannen zijn

707
01:13:30,533 --> 01:13:42,110
toen naar Auschwitz gebracht, en de anderen zijn
naar verschillende concentratiekampen gebracht,

708
01:13:43,250 --> 01:13:50,900
degenen die alleen gearresteerd waren omdat ze
communist waren of bekend waren als communist, zijn

709
01:13:50,900 --> 01:13:55,605
toen allemaal, dat heeft heel veel verwarring gewekt,
want werden alle communisten ineens vrijgelaten,

710
01:13:55,605 --> 01:14:03,020
maar dat was niet waar, daar waren de communisten
die niet beschuldigd werden van, laten we

711
01:14:03,020 --> 01:14:10,880
zeggen illegaal werk, dus bekende, sommige waren
het natuurlijk al heel lang, dat was niet bewezen,

712
01:14:10,880 --> 01:14:17,514
alleen de mensen van wie ze bewezen hadden dat
ze dus niet als communisten, maar dat ze in het

713
01:14:17,514 --> 01:14:25,529
verzet hadden gezeten, die zijn, geen van onze
mensen, die groep van 39 is daar vrij gelaten.

714
01:14:27,040 --> 01:14:37,090
Waar gingen jullie heen als groep? Naar
Schoorl? Met al die 39 naar Schoorl of niet?

715
01:14:37,090 --> 01:14:37,420
Ja.

716
01:14:37,420 --> 01:14:39,450
Als Noorderlichtgroep zeg maar.

717
01:14:39,450 --> 01:14:43,700
Niet allemaal, maar wel veel.

718
01:14:44,410 --> 01:14:51,484
En de mannen zijn allemaal naar via
Amersfoort, wat in het begin heel

719
01:14:51,484 --> 01:14:56,960
streng was, later niet, maar toen
heel streng, via Amersfoort naar

720
01:14:56,960 --> 01:15:04,600
verschillende kampen, Neuengamme, veel
Groningers zijn in Neugengamme gekomen.

721
01:15:04,600 --> 01:15:18,270
En tegen ieder van ons, dus alle 39 die
zoals wij dan de vrouwen gearresteerd waren

722
01:15:18,270 --> 01:15:26,140
en die zijn allemaal dus naar concentratiekampen
gebracht, niemand is vrijgelaten.

723
01:15:26,140 --> 01:15:37,420
Wij zijn dus via de hoe
heet het, gevangenis)

724
01:15:37,420 --> 01:15:38,360
Schoorl?

725
01:15:38,520 --> 01:15:40,040
Nee, in Amsterdam,

726
01:15:40,040 --> 01:15:44,750
Weteringschans of Amstelveenseweg?

727
01:15:44,950 --> 01:15:56,360
Amstelveenseweg was de tweede, dat was de gevangenis
waar wij dus na, toen we vlakbij waar je ook

728
01:15:58,050 --> 01:16:01,640
Bij de Balie he?

729
01:16:01,640 --> 01:16:02,620
Midden in Amsterdam.

730
01:16:03,490 --> 01:16:05,240
Bij de Balie, Weteringschans.

731
01:16:05,240 --> 01:16:07,239
Weteringschans! Dat was een
heel gezellige gevangenis.

732
01:16:07,240 --> 01:16:07,690
Gevangenissen gezellig

733
01:16:13,360 --> 01:16:19,940
Nee, maar de gevangenissen waren in zoverre
laten we zeggen goed, omdat je er allelei

734
01:16:19,940 --> 01:16:27,027
dingen kon en mocht, want kijk, gevangenissen
zijn altijd beter, het is natuurlijk

735
01:16:27,028 --> 01:16:33,030
niet te vergelijken met een concentratiekamp,
gevangenissen, alle gevangenen, door

736
01:16:33,030 --> 01:16:38,890
de eeuwen heen, heb ik altijd, maar ook laten
we zeggen de gewone criminele gevangenissen,

737
01:16:39,000 --> 01:16:44,065
hebben ze altijd onderling contact, in
elke gevangenis is contact met anderen.

738
01:16:44,065 --> 01:16:50,232
Zonder dat dat tot, laten we
zeggen, ja, je krijgt wel eens

739
01:16:50,233 --> 01:16:54,325
straf natuurlijk, maar het is
niet te vergelijken met een kamp.

740
01:16:54,326 --> 01:16:58,960
Een gevangenis is is best
uit te houden zou ik zeggen.

741
01:16:58,960 --> 01:17:02,290
best uit te houden Was
je samen met Nel altijd?

742
01:17:02,290 --> 01:17:08,070
Nee. Wat we ook probeerden, we
konden niet bij elkaar komen.

743
01:17:09,030 --> 01:17:10,520
Had je een maatje?

744
01:17:10,520 --> 01:17:22,360
Ik had een vriendin ontdekt, Rie, en die
was gearresteerd, gewoon omdat ze, niet

745
01:17:22,360 --> 01:17:36,150
eens communist was, maar de voorzitster
was van de vrouwenbeweging voor vrijheid

746
01:17:36,150 --> 01:17:44,830
ofzo, en dat was een Duitse, internationale
vrouwenbeweging voor vrede en vrijheid

747
01:17:44,830 --> 01:17:50,280
of zoiets, ik weet het niet meer, een
bekend iets, en zij is gearresteerd zonder

748
01:17:50,280 --> 01:17:55,520
dat ze, alleen omdat ze die functie
had, en zij is dus ook niet vrijgelaten

749
01:17:56,160 --> 01:17:57,580
Hoe heette ze voluit?

750
01:17:57,580 --> 01:17:59,404
Rie (Lips-Odinot) en wij waren heel bevriend geraakt,
toen ik, Rie en ik, (Schoorl?) …(opmerking DS::

751
01:17:59,404 --> 01:18:00,330
in het boek van Albert Boer, Het Kamp Schoorl
foto 33 zie je Geert en Rie Lips lopen in het kamp)

752
01:18:00,330 --> 01:18:03,310
Misschien moeten we dan
toch naar Ravensbrück

753
01:18:03,310 --> 01:18:03,463
Ja.

754
01:18:03,463 --> 01:18:07,599
Ja, want waar ben je
vanuit de Weteringschans of

755
01:18:07,599 --> 01:18:08,619
vanuit Amsterdam of hoe ben
je daar terecht gekomen?

756
01:18:08,620 --> 01:18:13,040
Nee, naar de Weteringschans gingen
we toen omdat die ook overvol was.

757
01:18:13,040 --> 01:18:13,450
Ja.

758
01:18:13,450 --> 01:18:18,802
Overvolle gevangenissen zijn altijd het beste,
want dan heb je met iedereen contact en zit je niet

759
01:18:18,802 --> 01:18:25,890
alleen, en ja, kijk, als je met vervelende mensen
zit, als je zou moeten kiezen zou je altijd moeten

760
01:18:25,890 --> 01:18:31,650
zeggen dat je liever alleen zit, want als je met
vervelende mensen zit is natuurlijk vreselijk.

761
01:18:32,330 --> 01:18:38,940
Maar als je met redelijke mensen zit is
een gevangenis helemaal niet zo erg hoor.

762
01:18:40,540 --> 01:18:50,920
Ik weet wel dat op de Amstelveenseweg zat ik met
iemand die altijd graag op bed lag, wat niet mag

763
01:18:50,920 --> 01:19:02,778
in een gevangenis, maar goed, zij wou graag liggen,
en ik kon het niet laten om met iedereen te

764
01:19:02,779 --> 01:19:10,120
praten via, op de Amstelveenseweg kon je via
de buizen van de verwarming met iedereen praten,

765
01:19:10,120 --> 01:19:18,930
dus we spraken af, we doen beiden wat niet mag,
en we hielpen elkaar daar niet bij, want sommigen

766
01:19:18,930 --> 01:19:24,240
werden gek, dat heb ik ook wel gehad, dat je altijd
heen en weer liep, dat kan ik me ook voorstellen

767
01:19:24,740 --> 01:19:30,640
voor iemand die niet zo bewegelijk is, dat moet
vreselijk zijn, iemand die steeds heen en weer

768
01:19:30,640 --> 01:19:42,530
loopt in zo’n cel, maar alle twee deden we iets
wat niet mocht, zij lag op het bed, en ik liep

769
01:19:42,530 --> 01:19:49,780
heen en weer en praatte vooral, want dat was
het ergste natuurlijk, want dat zou ook altijd

770
01:19:49,781 --> 01:19:56,860
gestraft worden, als je voor het een gepakt
werd terwijl je heel vrolijk aan het praten was.

771
01:19:58,460 --> 01:20:04,320
Maar goed, dat ging dus best
tussen ons, want ze was verder

772
01:20:04,320 --> 01:20:11,640
niet vervelend, en we hebben
toen eigenlijk heel goed gehad.

773
01:20:11,640 --> 01:20:15,790
Ik zat (met Rie?) is nooit gelukt.

774
01:20:16,590 --> 01:20:29,860
Maar toen vanuit de Amstelveenseweg zijn we dus
via veel gevangenissen naar Ravensbrück gebracht.

775
01:20:29,860 --> 01:20:38,280
In alle gevangenissen was het best uit te houden,
alles gezien natuurlijk, ja, je bent niet vrij.

776
01:20:38,950 --> 01:20:39,881
Wanneer kwam je in Ravensbrück aan?

777
01:20:41,830 --> 01:20:53,120
Dat was in het najaar van, nee, in
december, eind december van ’41.

778
01:20:55,220 --> 01:20:57,700
Met nog een jaar
gevangenisstraf voor de boeg.

779
01:20:57,700 --> 01:21:06,700
Anderhalf jaar, dus ik was ruim,
wacht even, ik ben in, gearresteerd.

780
01:21:06,700 --> 01:21:13,240
Februari, dus dit was in december.

781
01:21:13,240 --> 01:21:18,240
Ja. 27 februari, ja.

782
01:21:18,700 --> 01:21:29,920
En ik heb dus tot het eind, tot 1
oktober 1942 in Ravensbrück gezeten,

783
01:21:29,920 --> 01:21:40,950
dus vanaf eind december, na Kerstmis
en vóór Nieuwjaar heb ik dus, ik heb

784
01:21:42,010 --> 01:21:47,790
precies een of twee weken, maar
verder heb ik anderhalf jaar gezeten.

785
01:21:50,110 --> 01:21:57,960
We hebben het geluk gehad dat we
dus na, hoe heet die gevangenis

786
01:21:58,670 --> 01:21:59,620
Amstelveenseweg.

787
01:21:59,620 --> 01:22:08,505
Amstelveenseweg, we zijn een hele tijd
onderweg geweest, via gevangenissen, en

788
01:22:08,506 --> 01:22:24,340
we hebben het geluk gehad dat we in
onderweg dus in een gevangenis iemand hebben

789
01:22:24,340 --> 01:22:37,139
ontmoet die al vanaf het begin, de bouw
in ’38 van Ravensbrück had gezeten.

790
01:22:37,140 --> 01:22:43,980
Die was vanuit Ravensbrück naar

791
01:22:45,630 --> 01:22:47,930
Doet er niet toe Dat komt wel weer.

792
01:22:47,930 --> 01:22:57,640
Omdat toen België en Luxemburg veroverd waren,
en zij dus in Trier, Trier dat is vlak bij België,

793
01:22:57,640 --> 01:23:06,540
en daar had zij dus, was een van de mensen
geweest die daar dus contact had met de Belgen.

794
01:23:06,540 --> 01:23:20,560
En dat is iemand die eigenlijk voor ons
heel belangrijk is geweest, want daar in

795
01:23:20,560 --> 01:23:29,660
de gevangenis vertelde zij, wij zaten
daar met het idee, eerlijk gezegd, dat al

796
01:23:29,660 --> 01:23:37,600
die verhalen, die vreselijke verhalen, hoewel
we ze zelf gehoord hadden in Nieuweschans

797
01:23:37,600 --> 01:23:43,490
en over de grens hoe erg het was, hadden
we het idee dat alles wel meeviel.

798
01:23:44,810 --> 01:23:50,730
Tot dusver was het natuurlijk ook wel goed geweest,
dus toen zat er iemand in die grote, ja, het

799
01:23:50,730 --> 01:24:05,920
was, in in Hanover, een hele prettige gevangenis
zou ik haast zeggen, en daar had je een grote,

800
01:24:05,920 --> 01:24:17,140
had je drie grote cellen, de middelste grote cel
noemen ze het zelf ook daar zaten alle vrouwen,

801
01:24:18,080 --> 01:24:26,620
in de eerste verdieping zaten alle politieke mannen,
en de derde verdieping zaten alle criminelen.

802
01:24:27,690 --> 01:24:35,650
Criminele vrouwen voor zover die er waren
zaten bij ons natuurlijk, maar daar heerste,

803
01:24:36,750 --> 01:24:42,080
daar was heel veel vrijheid, zoals je in
gevangenissen wel hebt, want je kon, je zat

804
01:24:42,080 --> 01:24:52,240
allemaal in die ene grote cel, en het
werkte op onze lachspieren, want dat moet ik

805
01:24:52,240 --> 01:24:57,239
eerlijk zeggen, in Duitsland, welk regiem
er ook was, waren de gevangenissen schoon!

806
01:24:57,240 --> 01:25:06,680
Daar had je gewone doortrek wc’s zoals wij
zeggen, had je niet een stinkend potje.

807
01:25:06,680 --> 01:25:13,080
Nee. Je had een gewone wc, een doortrek
wc, je kon hem zelfs op slot doen.

808
01:25:13,080 --> 01:25:22,039
En toen hadden we iemand die was in Ravensbrück
geweest, een Nederlandse, en ze was daarvan

809
01:25:22,040 --> 01:25:28,450
teruggekomen, om wat voor reden weet ik niet,
maar wij lachten haar uit want ze had zoveel

810
01:25:28,450 --> 01:25:35,520
vreselijke verhalen dat we ze niet eens
geloofden, achteraf natuurlijk anders, wel juist.

811
01:25:36,570 --> 01:25:46,500
En toen was daar dat meisje uit Trier zal ik
maar zeggen, die dus vanaf die tijd van de

812
01:25:46,500 --> 01:26:00,048
oprichting in, in Ravensbrück was, en die
zei toen tegen die, ons, heel bestraffend,

813
01:26:00,049 --> 01:26:02,805
dat weet ik nog, “ik zou bijna niet geloven
dat jullie echte communistische gevangenen

814
01:26:02,806 --> 01:26:16,290
zijn, want weten jullie niet dat al die
verhalen waar zijn?” En we hadden gedacht: die

815
01:26:16,290 --> 01:26:27,090
vrouw die is helemaal ontremd, die is dus
zei ze, heel streng, want ondanks het feit

816
01:26:27,090 --> 01:26:35,570
dat ze maar een jaar of vijf, zes ouder was,
had ze natuurlijk al veel meegemaakt, vanaf

817
01:26:35,570 --> 01:26:43,100
’34 al in de gevangenis gezeten en daarna
in Ravensbrück, alles wat zij zegt is waar.

818
01:26:44,100 --> 01:26:51,120
En als jullie zo binnenkomen
daar, dan, voordat we

819
01:26:51,120 --> 01:26:57,844
drie maanden verder zijn leeft
niemand van jullie meer.

820
01:26:57,845 --> 01:27:03,140
En aangezien ze dat zó zei
waren we helemaal overbluft.

821
01:27:03,830 --> 01:27:10,139
Toen herinnerde ik me weer al die
verhalen van die gevangen van over de

822
01:27:10,140 --> 01:27:12,990
Dus dat had je eigenlijk
weggedrukt, een beetje.

823
01:27:13,220 --> 01:27:17,290
Ja. Het viel allemaal
wel mee. Alles viel mee.

824
01:27:18,570 --> 01:27:23,810
Alles is veel voor wie niet veel
verwacht, dus dat was echt zo.

825
01:27:24,620 --> 01:27:31,060
En ja, toen luisterden wij natuurlijk.

826
01:27:31,770 --> 01:27:39,300
Dus toen was zij eigenlijk, na dokter Nathans de
tweede die een levensreddende actie heeft gedaan.

827
01:27:39,300 --> 01:27:40,430
Ja, inderdaad. Want ze zei er is één

828
01:27:40,430 --> 01:27:43,830
Hoe heette zij, weet je dat nog?

829
01:27:43,830 --> 01:27:45,010
Ja. Orli.

830
01:27:45,010 --> 01:27:46,220
Olly?

831
01:27:46,450 --> 01:27:57,560
Ja, Orli zeiden wij, (spellend) O-R-L-I
R-E-I-C-H-E-R-T Orli Reichert heeft ons toen verteld

832
01:27:59,550 --> 01:28:06,180
hoe het werkelijk was, dat er zelfs een mogelijkheid
was, dat als je heel veel geluk had, heel

833
01:28:06,180 --> 01:28:13,340
veel geluk had, en dat heb je niet in de hand,
maar als je dan ook je nog disciplinair gedroeg

834
01:28:13,490 --> 01:28:22,600
en begreep hoe of je de meeste kans op overleving
had, dan was er een kleine kans, vooral als

835
01:28:22,600 --> 01:28:32,020
je niet ziek werd en je leerde aan te passen,
dan had je een kleine kans om te overleven.

836
01:28:32,020 --> 01:28:40,670
Dus zij gaf jullie instructie eigenlijk. En wat
was het belangrijkste wat ze jullie leerde?

837
01:28:41,190 --> 01:28:46,445
Het belangrijkste was om
te proberen om de grote les

838
01:28:46,445 --> 01:28:53,300
eigenlijk, om niet op te
vallen, niet op te vallen.

839
01:28:56,640 --> 01:29:05,120
Te doen of je overal naar luisterde en er is
zelfs, dat zei ze toen niet, en dat is natuurlijk

840
01:29:05,120 --> 01:29:12,703
ook waar, er is zelfs een overlevingskans
omdat er mensen zijn die in het geheim gekozen

841
01:29:12,704 --> 01:29:20,580
worden, er is veel over gerommeld natuurlijk,
maar het is waar, die dus beraadslagen.

842
01:29:21,690 --> 01:29:25,380
Dat begrijp ik niet helemaal zo goed.

843
01:29:25,380 --> 01:29:36,210
Nee, dat is dus de raad, daarin zitten degenen die
gekozen worden, en bij de mannen is dat in grote

844
01:29:36,210 --> 01:29:46,457
lijnen ook zo, en die gekozen worden vanuit een
bepaalde groep, dus zijn, dan kies je één, nadat

845
01:29:46,457 --> 01:29:57,680
je natuurlijk helemaal geacclimatiseerd bent, dan
kies je een die je vertegenwoordigt in de raad.

846
01:29:58,130 --> 01:30:01,670
Dus zo’n kamp had een
raad van gevangenen?

847
01:30:01,670 --> 01:30:02,650
Illegaal?

848
01:30:04,250 --> 01:30:04,490
Illegaal.

849
01:30:04,490 --> 01:30:08,890
Was het een raad waarin de communisten
het voor het zeggen hadden, of

850
01:30:08,890 --> 01:30:13,829
Dat wordt altijd gezegd maar dat is niet helemaal
waar. Er zaten mensen in van grote groepen.

851
01:30:16,700 --> 01:30:19,340
Wie zaten er in
Ravensbrück, behalve commu

852
01:30:19,340 --> 01:30:29,210
In Ravensbrück zaten politieke gevangenen,
maar ook, en dat is de grote strijd

853
01:30:29,210 --> 01:30:38,219
geweest, grote misdadigers, nu zou je
hier zeggen hoe noem je het ook weer de

854
01:30:39,080 --> 01:30:40,270
zware jongens,

855
01:30:40,270 --> 01:30:40,440
maffia

856
01:30:40,440 --> 01:30:41,930
De maffia, ja.

857
01:30:42,520 --> 01:30:47,857
Dus de grote strijd, behalve
dan tegen het regiem zelf,

858
01:30:49,020 --> 01:30:56,530
was onder de gevangenen de
strijd tussen roden en groenen.

859
01:30:56,610 --> 01:30:59,650
Rode waren politieke gevangenen en
groene waren criminele gevangenen.

860
01:30:59,650 --> 01:31:14,030
De criminele gevangenen waren in eerste
instantie bevoordeeld, maar het is,

861
01:31:14,030 --> 01:31:19,080
je zult nooit uitgesproken raken, en
zeker niet, volgende generaties ook,

862
01:31:21,140 --> 01:31:30,780
de duivelse geweldige, laten we zeggen,
om de macht in concentratiekampen.

863
01:31:30,780 --> 01:31:45,680
Die strijd ging dus, even los gezien van
degenen die, de gevangenisbewaaksters

864
01:31:45,960 --> 01:31:55,780
en degenen die alle macht
hadden, dus de niet-gevangenen.

865
01:31:55,870 --> 01:32:08,960
Maar onder de gevangenen, en dat is heel goed
bedacht, daar werden dus ambten uitgedeeld.

866
01:32:11,730 --> 01:32:18,770
En dat was in alle kampen bijna
hetzelfde; verdeel en heers.

867
01:32:19,970 --> 01:32:27,520
In zo’n barak had je één
gevangene, dat was de

868
01:32:28,130 --> 01:32:38,350
blok-oudste, blok-oma, en
je had twee helften, A en B.

869
01:32:39,300 --> 01:32:46,452
Dus dan had je Stuben-oudste
op A, en een Stuben-oudste op B.

870
01:32:46,453 --> 01:32:53,190
En die zorgden dan dat ze weer
personeel hadden die dus, en

871
01:32:53,190 --> 01:33:00,024
dat zeg ik erbij, die zorgden
dat alles schoon en netjes was.

872
01:33:00,024 --> 01:33:06,860
En als je daar een baantje kreeg, was je
natuurlijk beter uit dan op de buiten(?).

873
01:33:06,860 --> 01:33:07,520
Juist

874
01:33:08,630 --> 01:33:17,420
En degenen, de Duitsers waren de eerste die
natuurlijk daar zaten, die hadden dat allemaal

875
01:33:17,420 --> 01:33:28,293
al verdeeld, en de meesten waren dus inderdaad
communisten, want bij de grote, ik zal maar

876
01:33:28,293 --> 01:33:38,490
zeggen omwenteling in ’34, of begin ’33, maar
in ’34, waren allemaal communisten, maar ok

877
01:33:38,490 --> 01:33:43,810
sociaal democraten, en later zelfs ook gereformeerden,
revolutionairen, Luthersen, noem maar op.

878
01:33:43,810 --> 01:33:48,180
De grote

879
01:33:50,600 --> 01:33:53,059
Maar dat was eigenlijk zeg maar
de les van Orli Reichert gaf.

880
01:33:53,060 --> 01:33:56,880
Die heeft dat allemaal verteld.

881
01:33:56,880 --> 01:34:01,650
En was eigenlijk deze introductie
in dat hele systeem zeg maar.

882
01:34:01,650 --> 01:34:11,290
Ja. En die ons dus leerde hoe je kon, als je veel
geluk had en niet ziek werd, hoe je kon overleven.

883
01:34:11,790 --> 01:34:14,310
Kon je dat ook in praktijk
brengen, die lessen van haar?

884
01:34:14,310 --> 01:34:15,690
Ja natuurlijk!

885
01:34:16,690 --> 01:34:23,300
Want je kwam daar aan in het
blok voor het (Zug?) dus degenen

886
01:34:23,300 --> 01:34:28,550
die net binnenkwamen, dat
waren dus roden en groenen.

887
01:34:29,520 --> 01:34:34,820
En daar heerste een heerschappij
uiteraard van de groenen.

888
01:34:35,380 --> 01:34:37,140
Wat waren de groenen, sorry.

889
01:34:37,320 --> 01:34:37,599
De criminelen.

890
01:34:37,600 --> 01:34:40,900
De criminelen, OK, en die hadden
een groen pakje aan en jullie rode?

891
01:34:40,900 --> 01:34:44,960
Nee, nee, wij hadden allemaal
dezelfde kleren aan, allemaal dezelfde

892
01:34:44,960 --> 01:34:51,180
gevangeniskleren, maar vaak kreeg je
kleren die helemaal niet pasten, had je

893
01:34:51,700 --> 01:34:56,310
Beziehungen, zeg maar betrekkingen met
anderen, dan kon je dat nog eens omruilen.

894
01:34:56,370 --> 01:35:06,400
Dus het allereerst was: pas je aan.

895
01:35:06,400 --> 01:35:08,259
Ravensbrück is een
vrouwenconcentratiekamp he.

896
01:35:08,260 --> 01:35:09,190
Een groot vrouwenconcentratiekamp

897
01:35:09,190 --> 01:35:12,250
En waren alle opzichters ook vrouwen?

898
01:35:12,250 --> 01:35:18,770
Ja, maar de grootste opzichter was
een, waren mannen, maar de gewone,

899
01:35:18,770 --> 01:35:24,320
laten we zeggen bewakers zou je nu
zeggen, dat waren de Aufseherinnen.

900
01:35:25,500 --> 01:35:31,630
En dat kon je goed en slecht treffen,
want het was natuurlijk niet zo dat alle

901
01:35:31,630 --> 01:35:36,610
politieke, laat ik maar zeggen grof goede
mensen waren, en alle groene slecht.

902
01:35:37,350 --> 01:35:41,290
Je moest een klein beetje
om je heen kijken, inderdaad

903
01:35:41,290 --> 01:35:46,000
dat Orli zei je moet
proberen niet op te vallen.

904
01:35:46,000 --> 01:35:53,510
Dus zei ze: “Je komt in een bewaakte
aankomstbarak, daar hebben de groenen de macht.

905
01:35:53,800 --> 01:35:56,480
Die hebben altijd daar
ook gehad trouwens.

906
01:35:56,480 --> 01:36:05,440
Maar je zit daar, en je bent nog
niet ingedeeld bij alle werk-groepen.

907
01:36:05,440 --> 01:36:14,710
Want dat waren de commando’s, dertig
vrouwen van wie een dus (Anweisungscheffin?)

908
01:36:14,710 --> 01:36:23,250
kapo’s zeggen ze, kapo’s zijn berucht,
in de meeste kampen, in heel veel

909
01:36:23,460 --> 01:36:29,160
gevallen, in Ravensbrück viel dat wel
mee, daar moet je dus niet opvallen.

910
01:36:30,930 --> 01:36:42,520
En wat je vooral moest, want dat was de grote
les, dan komen ze in zo’n kamp, en dan opeens moet

911
01:36:42,870 --> 01:36:59,979
er een werkgroep, meld je dan, dan vragen ze
in zo’n aankomstbarak: “werk naar voren treden.”

912
01:36:59,979 --> 01:37:07,730
Dus zeiden ze tegen ons, vooral tegen ons, maar
ook bij anderen, als je goed bent, meld je dan

913
01:37:07,730 --> 01:37:16,202
meteen, dan krijg je meteen een goede naam, want
je bent niet eh, lui En wij kwamen daar, en het

914
01:37:16,202 --> 01:37:25,719
zat onder de sneeuw dus het was daar, “en pas
vooral op, hou in zo’n barak dat je als het kan

915
01:37:25,720 --> 01:37:33,550
bedden krijgt, eerst kreeg je ieder een bed,
maar later moest je met z’n tweeën een bed delen,

916
01:37:33,550 --> 01:37:43,120
dat je bij elkaar ligt, want ’s nachts wordt
er altijd in zo’n kamp geklauwd, dus je schoenen

917
01:37:43,120 --> 01:37:50,610
moet je, een soort klompen kreeg je, alles bij
elkaar probeer dingen vlak bij elkaar te hebben,

918
01:37:50,610 --> 01:37:58,730
dat er één iedere nacht, dat moet je zelf organiseren,
die dan oppassen dat er niet geklauwd werd.

919
01:37:58,730 --> 01:38:02,310
Waren joodse vrouwen en niet-joodse
vrouwen door elkaar in Ravensbrück?

920
01:38:02,310 --> 01:38:08,730
Nee, de joodse vrouwen werden
allemaal apart toen gebracht, toen

921
01:38:08,730 --> 01:38:14,400
wisten we dat helemaal niet, maar
die zijn later dus en de zigeuners.

922
01:38:14,400 --> 01:38:20,271
Er waren twee barakken: joodse vrouwen en
kinderen, en ook twee barakken zigeuners.

923
01:38:20,272 --> 01:38:27,550
Daar wordt zo weinig over gepraat,
maar die werden ook dus apart gehouden.

924
01:38:28,620 --> 01:38:33,090
Maar als je een klein beetje geluk had
kon je wel eens proberen om met een

925
01:38:33,090 --> 01:38:39,110
van de mensen uit die gesloten barakken
te praten, maar dat lukte niet altijd.

926
01:38:39,110 --> 01:38:43,990
Je hebt je toen gemeld voor werk. Wat
voor werk, wat voor baan kreeg je?

927
01:38:44,220 --> 01:38:46,240
Je kreeg geen baan,
je werd opgeroepen.

928
01:38:46,240 --> 01:38:46,520
Ja.

929
01:38:46,910 --> 01:38:51,420
En dat was meestal in het
begin voor sneeuw ruimen.

930
01:38:51,440 --> 01:38:59,000
Het zat onder de sneeuw, dus het was heel, niet
alleen koud, maar ook heel, en het is daar min of

931
01:38:59,000 --> 01:39:07,160
meer, zestig kilometer ten oosten ofzo van Berlijn,
dat was een landklimaat, maar een heel mooi

932
01:39:07,160 --> 01:39:11,771
land(?). Dus dan ging je
meteen natuurlijk sneeuw

933
01:39:11,771 --> 01:39:15,410
ruimen, en inderdaad werd
dat heel erg gewaardeerd.

934
01:39:15,410 --> 01:39:23,930
Als je je meteen meldde, en
dan viel het ook nog wel mee.

935
01:39:23,930 --> 01:39:25,610
Ik weet nog wel, je had toen geen handschoenen,
dat was vreselijk koud, ik weet nog daar stond

936
01:39:25,610 --> 01:39:31,510
een Aufseherin, en die gooide mij een handschoen
toe terwijl ik aan het sneeuwruimen ben.

937
01:39:33,690 --> 01:39:39,980
En toen hebben we het omgewisseld: toen kreeg ik
die andere handschoen en gaf ik die ene weer terug.

938
01:39:39,980 --> 01:39:48,320
Kijk, zulke dingen waren …oh, dat is
een flink meisje die is aan het sneeuw

939
01:39:48,320 --> 01:39:53,260
scheppen, terwijl, ik werd altijd
meteen blauw van de kou, en daar had ik

940
01:39:53,260 --> 01:39:58,730
zelf geen last van, maar dat leek natuurlijk
alsof ik bijna verging van de kou.

941
01:39:58,730 --> 01:40:07,010
Maar dat viel reuze mee. Er waren daar
ook mensen die niet geluisterd hadden.

942
01:40:07,010 --> 01:40:22,131
Er was een heel aardige, grote vrouw, die op de
markt stond in Rotterdam was dat ja, een Rotterdamse

943
01:40:22,132 --> 01:40:36,335
was dat, en ja, die zei ik zei Ali verdorie, Ali,
Orli heeft nog zó gezegd dat je je moet melden,

944
01:40:36,336 --> 01:40:42,996
ze zag er zo stralend gezond en groot uit, en
die meldde zich niet, en bij de eerstvolgende,

945
01:40:43,000 --> 01:40:51,800
want dan werden de zogenaamd zieken, daar is nooit
iemand van teruggekomen, en Ali was daarbij.

946
01:40:51,800 --> 01:40:57,190
Die was helemaal niet ziek,
integendeel, maar die werd door

947
01:40:57,190 --> 01:41:01,670
Waar ging je dan heen?

948
01:41:03,450 --> 01:41:14,170
Later is gebleken dat deze mensen als
proefkonijnen hebben gediend voordat het grote

949
01:41:14,170 --> 01:41:22,660
Auschwitz kwam, dus die zijn allemaal
gestikt door de Dat deden ze toen al met

950
01:41:23,190 --> 01:41:23,520
Vrachtauto’s.

951
01:41:23,520 --> 01:41:25,710
Ja, die auto’s.

952
01:41:25,710 --> 01:41:34,770
Dan werden ze keurig weer teruggebracht als
lijken, en dan kregen ze bericht, zoals toen,

953
01:41:34,960 --> 01:41:49,260
later niet meer maar toen nog wel, dat ze door
allerlei ziektes gekregen, en dan kregen ze

954
01:41:49,260 --> 01:42:00,540
bericht, toen nog, dat ze omgekomen waren wegens
hartstilstand, of longontsteking, noem maar op.

955
01:42:02,250 --> 01:42:06,954
Kijk, er waren dus, in zo’n
kamp, kijk, die waren er al

956
01:42:07,170 --> 01:42:12,140
zo lang, dat was dus al
georganiseerd, je had dus mensen

957
01:42:12,140 --> 01:42:13,920
Nog een stukje?

958
01:42:13,990 --> 01:42:24,820
Je had, ik heb zelfs toen met geheime,
heel interessant eigenlijk, dus geheime

959
01:42:24,820 --> 01:42:33,780
bijeenkomsten die gevormd waren, ik zal
maar zeggen Rie was de enige (?Rie Lips,

960
01:42:33,780 --> 01:42:37,390
het latere cpn tweede kamerlid) die bekend
was eigenlijk, helemaal niet als communist,

961
01:42:37,390 --> 01:42:44,200
dat was ze in het begin ook niet, maar als
vrouwenvredesorganisatie, internationaal

962
01:42:44,290 --> 01:42:48,570
he, en dat kon natuurlijk niet, want
die was gearresteerd in Duitsland al.

963
01:42:48,650 --> 01:42:49,820
Was dat de WILPF?

964
01:42:49,850 --> 01:42:50,180
Hè?

965
01:42:50,180 --> 01:42:54,820
Was dat de WILPF? Women’s International
League for Peace and Freedom?

966
01:42:55,350 --> 01:42:56,540
Zoiets ja.

967
01:42:56,540 --> 01:43:02,940
Moet ik nog eens even nakijken, dat is
Rie, die is helaas overleden, maar die

968
01:43:08,680 --> 01:43:12,870
is daarvoor gearresteerd, omdat ze verder
geen communisten konden vinden, hebben

969
01:43:12,870 --> 01:43:18,030
ze dus ook de vrouwenvredesorganisaties,
dat was internationaal voor de oorlog.

970
01:43:18,030 --> 01:43:20,210
Ja, de WILPF denk ik.

971
01:43:20,600 --> 01:43:29,340
En daar was Rie toen omdat er geen
andere was, en Rie sprak geen talen, Ze

972
01:43:29,340 --> 01:43:36,440
was heel, laten we zeggen iemand met
charisma, en ze kon heel goed spreken.

973
01:43:36,440 --> 01:43:48,300
Alleen dat was wat mij betreft eigenlijk weer
waardoor ik iets meer wist naar anderen, Rie zei,

974
01:43:48,910 --> 01:43:55,960
natuurlijk, daar werd op aangewezen, zij is
daar (gewipt?) maar ik meen, wij waren toen heel

975
01:43:56,450 --> 01:44:02,340
erg bevriend, ik neem Geert mee want die kan dat
allemaal snel voor mij in het Duits vertalen.

976
01:44:02,340 --> 01:44:06,850
Dat was natuurlijk het thema, kom
je natuurlijk door, mooi is dat

977
01:44:06,910 --> 01:44:11,410
Zat je ook in het Oranjehotel samen
met de Campertgroep eigenlijk?

978
01:44:14,260 --> 01:44:14,670
He?

979
01:44:14,670 --> 01:44:15,350
Geuzengroep?

980
01:44:15,350 --> 01:44:17,519
Ja. Ja. Waren er toen.

981
01:44:18,310 --> 01:44:23,670
Die waren er toen, mijn oom
Billy, Minco, zegt je dat wat?

982
01:44:23,670 --> 01:44:29,720
Ja. Ja. En die zijn ook
allemaal naar er zijn er daarvan

983
01:44:29,720 --> 01:44:37,310
Ja, mijn oom, die heeft gratie gekregen,
maar levenslang, die is toen in

984
01:44:37,310 --> 01:44:41,280
Neugengamme, heeft er ook tientallen
afgewerkt, ik geloof in acht kampen gezeten.

985
01:44:46,870 --> 01:44:47,459
Oh, wel overleefd?

986
01:44:47,460 --> 01:44:54,550
Ja. Hij is twee jaar
geleden overleden.

987
01:44:54,550 --> 01:44:57,070
Bill Minco, die ken je vast wel.

988
01:44:57,350 --> 01:44:58,190
Ja.

989
01:44:58,590 --> 01:44:59,120
thee.

990
01:44:59,120 --> 01:45:04,860
Daarom weet ik ook iets meer van het
kamp, want daar praat je natuurlijk

991
01:45:04,860 --> 01:45:10,260
niet over, ik zat er ook niet officieel,
maar zat er alleen voor Rie zal

992
01:45:10,260 --> 01:45:14,740
ik maar zeggen, Rie en ik konden
heel, Rie heeft ook alles overleefd.

993
01:45:14,740 --> 01:45:17,460
Ja. En waar heeft Rie gezeten?

994
01:45:17,460 --> 01:45:31,700
Die heeft al die tijd gezeten, gelukkig, is ze
naar een klein kamp gegaan, Kontorei, en omdat dat

995
01:45:31,700 --> 01:45:39,970
zo ver van het hoofdkamp zat van (Ravensbrück?),
was er dus een kleine groep, van driehonderd

996
01:45:42,620 --> 01:45:50,710
politiek, daar had je alleen politieke vrouwen,
en daar had je dus iemand die, ja, een soort

997
01:45:50,710 --> 01:45:56,160
rentmeester over dat grote
gebied, en in ieder geval

998
01:45:56,160 --> 01:45:59,650
hebben ze, was daar te
leven zal ik maar zeggen.

999
01:45:59,650 --> 01:46:00,600
Ja. Ja.

1000
01:46:01,280 --> 01:46:02,690
Toen was jij al vrijgelaten?

1001
01:46:03,270 --> 01:46:09,290
Was ik al vrijgelaten, want ik heb het geluk dat
ik vrijgelaten werd, want op een gegeven ogenblik

1002
01:46:09,290 --> 01:46:10,790
Anders had je het niet overleefd.

1003
01:46:10,790 --> 01:46:11,970
Nee, ik had het niet overleefd.

1004
01:46:11,970 --> 01:46:15,670
Omdat het natuurlijk zo lang duurde,
want je was relatief vroeg gearresteerd.

1005
01:46:15,920 --> 01:46:22,870
Heel vroeg, het was
heel streng, heel streng.

1006
01:46:22,870 --> 01:46:26,430
Ja, ik, dat zeg ik, ook naarmate je ouder word,
en ik was toen een van de jongste, we zijn

1007
01:46:26,431 --> 01:46:30,505
natuurlijk met heel weinig die nog leven, en we
hebben eens in de paar jaar een groep dus, en dan

1008
01:46:30,505 --> 01:46:32,720
word je opgehaald hier en daarheen gebracht,
kijk, ja, dat zeg ik, naarmate je ouder wordt, en

1009
01:46:32,720 --> 01:46:35,950
als je dan nog helder blijft, geestelijk, dan
word je veel gevraagd om het te vertellen, he, en

1010
01:46:36,530 --> 01:46:46,650
dat zeg ik, was het echt zoals toen ik een keer
ziek werd maar goed, toen had ik al allerlei mensen,

1011
01:46:46,650 --> 01:46:55,320
onder andere de Poolse groep, die heel gesloten
was, ik heb daar heel veel bewondering voor,

1012
01:46:55,320 --> 01:47:04,340
maar daar wordt heel verschillend gedacht over
de Polen, en die hebben me toen ook geholpen daar.

1013
01:47:04,340 --> 01:47:15,450
En kijk, je kunt er overleven als je veel
geluk hebt en als je niet ziek wordt.

1014
01:47:15,450 --> 01:47:22,490
Kijk, toen ik dus vrijgelaten ben,
inderdaad naar anderhalf jaar, dankzij

1015
01:47:22,490 --> 01:47:28,810
dus de Gestapo-mensen die toen nog
laten we zeggen maar normaal waren, in

1016
01:47:28,810 --> 01:47:34,820
die zin, anderhalf jaar gekregen, dus
mogen ze ook vrij na anderhalf jaar.

1017
01:47:34,820 --> 01:47:41,060
Dat was dus een uitzondering, want
dat is de mannen helaas niet gegund.

1018
01:47:41,450 --> 01:47:47,130
Dus van jouw groep zijn jullie meisjes
vrijgelaten, maar de jongens niet?

1019
01:47:47,130 --> 01:47:48,210
Nee. Die ene jongen

1020
01:47:48,210 --> 01:47:48,990
Sprietsma?

1021
01:47:48,990 --> 01:47:49,320
He?

1022
01:47:49,320 --> 01:47:50,420
Sprietsma?

1023
01:47:50,420 --> 01:47:51,310
Sprietsma.

1024
01:47:51,310 --> 01:47:51,750
Heeft die het overleefd?

1025
01:47:51,750 --> 01:47:55,510
Ja mee te maken hebben

1026
01:47:55,510 --> 01:47:56,690
En ook?

1027
01:47:56,690 --> 01:47:59,110
Nel heeft het niet overleefd?

1028
01:47:59,110 --> 01:48:02,109
Nel heeft het ook overleefd,
maar die heeft het veel

1029
01:48:02,430 --> 01:48:08,549
moeilijker gehad, omdat zij
niet zichzelf kon zijn.

1030
01:48:08,550 --> 01:48:15,339
Oh, dat heb je verteld. Lastig in de
groep, lastig in zichzelf misschien?

1031
01:48:15,340 --> 01:48:19,550
Nou, zij, zou je kunnen zeggen
omdat zij niet aanvaard werd

1032
01:48:19,550 --> 01:48:25,070
door de arbeidersvrouwen, die
over het algemeen dus onze groep

1033
01:48:25,350 --> 01:48:28,260
Zij was een beetje te
sjieke mevrouw. Of niet?

1034
01:48:28,930 --> 01:48:30,910
Nee, dat was ze juist niet.

1035
01:48:31,080 --> 01:48:35,940
Ik geef dan altijd als voorbeeld
die dan ook zo’n beetje sprak als

1036
01:48:35,940 --> 01:48:42,560
Nel, maar die erom lachte en ook
niet probeerde anders te spreken.

1037
01:48:46,550 --> 01:48:47,020
wel eens verteld dat

1038
01:48:47,020 --> 01:48:50,690
Proberen anders te spreken
Die was niet zichzelf en

1039
01:48:50,690 --> 01:48:53,340
daardoor werd ze niet
geaccepteerd, wat zielig eigenlijk.

1040
01:48:53,340 --> 01:48:53,460
He?

1041
01:48:53,460 --> 01:48:58,594
Maar Nel had gelukkig een man
die wel kon praten, die is

1042
01:48:58,595 --> 01:49:03,810
helaas overleden voor haar,
maar die beschermde haar ook.

1043
01:49:03,810 --> 01:49:09,870
Dat was de man die gevangen heeft gezeten, en
daar wel over kon praten, maar Nel kon er niet

1044
01:49:09,870 --> 01:49:15,380
over praten, en die heeft ook altijd, die was
niet haatdragend, ze heeft tegen haar dochter

1045
01:49:15,380 --> 01:49:22,760
gezegd, die heeft me dat als je wat wilt weten
over Ravensbrück, dan moet je Geert vragen.

1046
01:49:22,760 --> 01:49:28,890
En dat heeft die dochter gedaan. Ja, kijk, Nel
kon dat niet, haar man kon dat gelukkig wel.

1047
01:49:29,940 --> 01:49:35,700
Je vergeet het toch niet, dus dan is
het zelfs beter om er over te spreken.

1048
01:49:35,700 --> 01:49:41,300
Dat is wat mijn zus dus niet wil,
dus die moet je ook niet dat vragen.

1049
01:49:42,040 --> 01:49:43,030
Wat vragen?

1050
01:49:44,790 --> 01:49:48,040
Die is gelukkig verpleegster
geworden zoals ze wilde.

1051
01:49:48,040 --> 01:49:49,230
Ja.

1052
01:49:54,010 --> 01:49:55,500
Wat wil je zus niet?

1053
01:49:56,910 --> 01:50:06,076
Die wil niet spreken over waarom zij niet
deelnam aan, dat had ik gezegd, aan het verzet.

1054
01:50:06,076 --> 01:50:06,622
Dat moet je haar niet vragen.

1055
01:50:07,960 --> 01:50:13,129
Zij had, heeft daar andere opvattingen
over, en ik wil geen ruzie met haar.

1056
01:50:13,130 --> 01:50:20,390
Nee. Oh, want je zei toen dacht je dat ze wel een
interview wilde geven, maar dat je toch maar niet.

1057
01:50:20,390 --> 01:50:23,109
Ik heb het niet gevraagd, maar
ik weet dat ze dat niet wil.

1058
01:50:24,010 --> 01:50:24,310
OK

1059
01:50:24,310 --> 01:50:40,440
Kijk, voor haar is het moeilijk, zij
heeft een, weet je wel verpleegster.

1060
01:50:40,440 --> 01:50:44,790
Het is moeilijk voor haar te
aanvaarden, over de oorlog te

1061
01:50:44,790 --> 01:50:52,310
praten, zijn er andere dingen, en
ja, wordt, dat is nu eenmaal zo.