Dan gaan we beginnen.

Dan doen we dan maar.

Wilt u zich voorstellen met uw naam en uw geboortedatum?

Ik ben Bernard Pijnappel, geboren vijftien augustus negentienachtien.

Waar bent u geboren?

In Amsterdam, in de Tweede Jan Steenstraat nummer zevenenveertig.

En...Kunt u iets zeggen over uw gezin, waar u uit komt?

Wij waren met mijn vader, mijn moeder, mijn zuster en een broer.

Dat waren eigenlijk, half…een halfzus en halfbroer.

Mijn vader was daarvoor getrouwd geweest en haar, zijn vrouw was overleden.

De moeder van, laten wij zeggen mijn zuster en mijn broer. En hij is later getrouwd met mijn moeder.

En hoe zou u het milieu typeren?

Mijn vader was diamantslijper, moeder was diamantsnijdster.

En hadden het dus in die tijd soms heel goed, en soms wat minder

goed, zoals in het diamantvak, was het hollen of stilstaan.

Het was een gelukkig gezin.

We werden in de gelegenheid gesteld om naar voor die tijd naar het HBS te gaan.

En...

En hebben dat ook, hebben dat gedaan. En hebben die ook met een einddiploma volbracht.

En welke rol speelde de Joodse identiteit?

Goed, we spreken vandaag met mevrouw Bachra over haar herinneringen aan

de oorlog in de Rivierenbuurt en specifiek aan de speeltuin aan de

Joodse markt, en we beginnen met de vraag of u zich zelf wilt voorstellen.

Nou, ik ben Francien Bachra, geboren in 1932, dus ik

was zeven jaar toen de markt in de speeltuin kwam.

En kunt u kort uw gezin schetsen?

Jaa, een Joodse vader, een christenmoeder, en een broertje dat vier jaar jonger was dan ik.

En welke rol speelde de Joodse identiteit van uw vader in uw gezin?

Eh, eh, heftig omdat wij in een Joodse buurt woonden, veel Joodse mensen om ons heen, ook wel gemengde

huwelijken, ehm, maar toen eh, de oorlog vorderde en de mensen, eh, verhuisden of opgehaald werden

of onderdoken, de lege, eh, de woningen werden leeggehaald door de bezetter, eh was dat heel triest

en kwamen daar meestal, omdat het een toch wel een beetje dure buurt was mensen te wonen die met

de vijand heulden, vaak SS-ers of WA- ers of hoe ze dan ook allemaal heetten en die ons kinderen,

die uit een gemengd of Joods huwelijk kwamen, toch wel heel duidelijk maakten dat we uitschot waren

Hoe ging dat?

Nou, dat ging door een raam te openen en naar ons te schelden, naar Jodenjong of je hoort

hier niet en ik was een keer bij een kruidenier op de hoek van de Kromme Mijdrechtstraat en

de Amstellaan, kruidenier Heilkema, in de winkel en toen stond daar een NSB-buurman en die

liet me, die stak z'n been uit om me te laten vallen, dat was een granieten vloer, en dus,

ik maakte nogal een behoorlijke smak, dat soort treiterijen en scheldpartijen waren er wel.

Wat is uw naam?

Nel Bollemeyer-Houbolt.

[NB heeft tijdens het interview een zakdoekje in haar hand, waar ze af en toe nerveus mee frommelt.]

En wanneer bent u geboren?

10 juli 1929, in Amsterdam.

En hoe zag uw gezin eruit? Kunt u daar iets over vertellen?

Het gezin, vader, moeder, één kind, ik ben enig kind.

En uw moeder was Joods?

Mijn moeder was Joods, mijn vader niet.

En in de oorlog had dat het voordeel dat ik als niet-Joods werd aangemerkt, terwijl

ik in feite dan wel een Joodse dochter ben volgens de Joodse wet, dat is zo.

En welke rol speelde de Joodse identiteit van uw moeder in uw gezin?

Niet zoveel. Er werd niet niet echt aan geloof gedaan.

Een paar dingen misschien wel op vrijdag een beetje het extra snoepen, noten, ja,

de pinda's, en bepaalde gerechten kan ik me wel herinneren die zij maakte, maar dat

Zoals?

Nou, ik, ik, ik heb een herinnering aan Kugel met peren. En dat dat vond ik wel heel bijzonder voer.

Is dat lekker?

Ja, de herinnering is het was lekker, ik, ik heb het nooit meer gemaakt, maar ja en verder, de

dingen die zij geleerd had denk ik die bracht zij mee in in de keuken, maar niet zo specifiek.

Goed, we spreken vandaag met mevrouw De Vries. Wilt u om te beginnen u even voorstellen met uw naam en uw geboortedatum?

Mijn naam is Lia de Vries, en ik ben geboren de 22ste van de 12de 1929.

Kunt u kort iets vertellen over het gezin waar u uit komt?

ën en chemicaliën en kappersbenodigdheden, en een heel prettig gezin, voor de oorlog dan.

Toen was alles nog normaal, oma's, opa's, tantes, neven, nichtjes, een normaal gezin, en gezellig, ook de omgang met de familie waren erg close, ja. (AB onderbreekt: 'Broertjes en...) In mijn kin.., ik ben blij dat ik nog herinneringen uit die kindertijd heb, want dat is natuurlijk voor een mens heel belangrijk, ja, als je klein bent, he, dat je terug kunt denken aan gelukkige tijden.

Broertjes en zusjes?

Ja, ik heb vier zusjes en die zijn jonger als ik. Ik heb drie zusjes die hebben nooit geen familie gekend, die hebben nooit geen oma's en opa's en tantes, hele families nooit gekend

want die waren nog heel klein. Alleen ik en mijn zuster Juup, die hebben het fijne meegekregen, ja.

Welke rol speelde de Joodse identiteit in uw gezin?

öbelschooltje,

arheen, van tien tot twaalf Joodse lessen, ik dat was bij onderwijzer De, dat was bij rabbi De Hond,

dat weet ik nog wel en daar heb ik ook een paar jaar op gezeten, en toen moest ik, op mijn zesde jaar, moest ik naar school, naar de grote school. Mijn vader die zei tegen mijn grootvader: 'Luister, ik wil dat Lia niet meer naar Joodse school, ze moet met andere kinderen leren omgaan, ik wil dat mijn kinderen met allerlei soorten mensen omgaan', nou dat waren toentertijd niet zoveel, zoals nu is, daar waren dus Joodse en niet-Joodse, dat is dus het verschil geweest, mijn vader wou dat ik ook met niet- Joodse kinderen om, dus ik ben toen gestuurd naar de Frederik Hendrikschool op het Weesperplein.

Waar woonden jullie toen zelf?

Wij woonden in de Weesperstraat,

in een heel mooi huis op de hoek bij de Keizersgracht, om de hoek was toen nog het ziekenhuis, het Joodse ziekenhuis, en eh, ja, ik had daar mijn vriendinnetjes, ik ging om met de familie De Lieve (?), die hadden de banketbakkerij, he, dat was mijn vriendinnetje, Jeannetje, en dan had ik een vriendinnetje, Jopie Vitalie, dat was een niet-Joods vriendinnetje, die hadden een schoorsteenvegersbedrijf, en dan had je Vroom en Dreesmann waar we kattenkwaad uithaalden, daar gooiden we de deur, gooiden we de deur in de winter open, weet je wel, dat waren nog koude winters met sneeuw en ja, ik heb een hele leuke kindertijd gehad en dan gingen we naar onze grootouders, en dan weer eens naar de familie en dan weer eens naar daar, en of iedereen kwam bij elkaar, met Sinterklaas, he, ja, dat was allemaal heel, heel prettig.

En wanneer zijn jullie naar de Rivierenbuurt verhuisd?

Mijn vader is verhuisd in, wij, ik ben eigenlijk als baby in de Kromme Mijdrechtstraat geboren, want dat was, toen woonde mijn vader naast de tramremise, die zijn toen getrouwd, jong getrouwd, en daar werd die buurt allemaal pas opge.., nieuwe buurt, en daar zijn mijn ouders gaan wonen en daar ben ik geboren. Toen zijn mijn vader en moeder weer teruggegaan naar de oude buurt.

Ja, de Weesperbuurt.

En in 1939 zijn we verhuisd, ook weer naar de Kromme Mijdrechtstraat bij de Amstel, dat was zo'n hele, hele kromme straat, die liep vanaf de Meerhuizenplein helemaal tot de Amsteldijk, he, daarom weten we het zeker, de Kromme Mijdrechtstraat.

Toen was u tien jaar oud, vond u het een leuke buurt?

Goed, we spreken vandaag met Hannie Buijs over haar herinneringen aan haar

jeugd in de Rivierenbuurt en de herinneringen aan de speeltuin, aan de

Joodse markt en ik begin altijd met de vraag of u zich even voor wilt stellen.

Ik ben Hannie Buijs.

Geboortedatum?

Geboortedatum 29 augustus 1934.

Kunt u kort iets schetsen over het gezin waar u uitkomt?

Het was een Joods onderwijzersgezin en mijn vader had op mijn jonge

leeftijd al tbc en die was in een hospitaal of een opvang in Hilversum

ik heb daar ook met mijn moeder en broertje nog wel gewoond en mijn vader is later aan niervergiftiging

overleden, in '43, zodat mijn moeder de rest van de oorlog met twee kleine kinderen door moest.

Uw broertje was jonger.

Mijn broertje was 2 jaar jonger, is dat nog steeds.

En waar woonden jullie precies?

Uiterwaardenstraat in de Uiterwaardenstraat 52 op één hoog.

Welke rol speelde de Joodse identiteit in het gezin?

Mijn vader moest op een gegeven moment een ster gaan dragen.

Uw vader was Joods?

Mijn vader was Joods.

Moeder niet?

Goed, we gaan nu spreken over uw herinneringen aan de Joodse markt, aan de Gaaspstraat, maar ik wou beginnen met u te vragen of u uw naam wilt noemen.

Mijn roepnaam? Mientje? Ouderwetse naam. Mientje ten Dam.

Geboren?

é.

En in de oorlog woonde u in de Rivierenbuurt.

Juist, in de Waverstraat 67 III.

En toen u daar woonde, kwam u vaak langs de speeltuin aan de Gaaspstraat?

Ik had twee kleine kindertjes toen en ja dan zoek je natuurlijk een speelgelegenheid op voor de kindertjes en ik ben naar de speeltuin gegaan. Ik ben daar lid geworden van de speeltuin en mijn kindertjes hebben daar erg veel plezier aan beleefd, jaaa.

Kunt u daar nog iets over vertellen? Hoe zag die speeltuin er uit?

Ja, zoals die er uit hoort te zien, he, met schommels en klimrekken en een zandbak, waar mijn kinderen indertijd in speelden he, ze waren klein. En het aardige is ook, je komt allerlei mensen tegen, moeders met kindertjes, ervaringen uitwisselen, en dat is natuurlijk toch erg prettig, heel belangrijk.

wat ook belangrijk was dat die speeltuin, die had bijvoorbeeld op woensdagmiddag bijeenkomst voor de kinderen en dan kregen ze lichtbeelden, noemden ze dat, was een soort film, en dat was natuurlijk voor kinderen was dat erg leuk, want ze mochten hardop meedenken met die film, waardoor je hoorde roepen van: 'Niet doen, niet doen', of 'Hoera', of van dat soort leuke kindergeluidjes bij zo'n apparaat he, dat was erg leuk.

Organiseerden ze ook wel eens wedstrijden? En spelletjesmiddagen?

Daar waren mijn kinderen te klein voor. Die waren nog, ik zeg maar, ze waren twee en vier jaar. Dan houd je ze liever nog onder je hoede, he? Maar inderdaad, er werden spelletjes gedaan met die kinderen, touwtje trekken en klimmen, in de klimpalen, wie het eerste boven was en weer naar beneden kon glijden. Nou, dan stond je er wel met een vierkante borst naast, want dan werd er een foto van je genomen, als twee- drie- vier- vijfjarige, dan was, dan was je wel de kampioen van de buurt hoor.

Speelden er ook veel Joodse kinderen?

Alle kinderen speelden daar. Er woonden in de Rivierenbuurt veel Joodse mensen, met hun gezinnen en dat was heel erg gezellig. Amsterdam was een gezellige stad in mijn jeugd.

Ik ken het nu niet meer zo, maar het was heel erg gezellig in Amsterdam. Het stond ook bekend als een bijzonder gezellige stad. En, en heel veel door toedoen door onze Joodse bevolking.

Toen werd het eind van het jaar 1941, die speeltuin, waar uw kinderen altijd speelden en waar u zo prettig met andere moeders zat, werd opeens een markt alleen voor Joden.

Ja, dat kwam omdat de Joden, iedereen weet zo langzamerhand wel dat de Joden gediscrimineerd werden, die mochten niets, he, ze mochten niet met hun christenburen, met hun niet- Joodse buren praten en wij mochten niet met de Joden praten, we mochten niet met ze omgaan.

ëerd voor ze in de speeltuin, en dat had natuurlijk ook weer een doel in een speeltuin, want een speeltuin was omringd door een hek, dus als ze een razzia wilden houden, konden ze de Joden zo pakken op die markt, dat was erg gevaarlijk voor de Joden.

Wat weet u zelf nog van die markt. Kunt u daar wat over vertellen? Wat ziet u voor zich als u daaraan terugdenkt?

tegen AB [fluisterend] even tien seconden wachten.

Wilt u zich voorstellen met uw naam en uw geboortedatum?

Ja. Ik ben Deborah Kolm en ehhh geboortedatum 16/08/1921. En eh, ik woonde in de Transvaalstraat.

Bij het Transvaalpleintje en eh mijn ouders, ik was enig kind, dus mijn ouders,

eh mijn vader was dus een Kolm en mijn moeder heette van haar achternaam Lap.

Eh, maar, wat ik u eigenlijk zou willen vertellen, dat, ik kom uit een sociaal- democratisch gezin.

Mijn grootvader was een van de eerste sociaal-democraten.

En eh in 1896, nou wanneer was dat, in die periode.

Dus ik ben opgevoed van: een beter leven voor de arbeider

(slaat met haar handen op tafel), voor wat dan ook.

Dus ik kom uit zo’n gezin. Zo’n rood gezin.

En wat voor werk deed uw vader?

Mijn vader eh, was diamantbewerker.

En nou weet ik niet, hij deed iets, ik vond het helemaal

niet zoiets geweldigs, maar hij was, wat was hij nou?

klover denk ik en nou blijkt dat het juist iets belangrijks is juist, dat je

zo’n ruwe diamant klooft (slaat met een vuist op tafel). Dus dat was mijn vader.

En uzelf...wat voor werk?

Wat zegt u?

Wat voor werk deed u zelf?

Goed, wilt u zich even voorstellen?

Mijn naam is Max van der Glas.

En ik ben geboren in 1938 op de Tugelaweg en kort daarna zijn we verhuisd naar de Vechtstraat,

nummer 30, ja, waarom, wat groter waarschijnlijk omdat de Tugelaweg te klein werd met mij erbij.

Wat is precies uw geboortedatum?

1938.

De datum ook?

12 juli, 12 juli 1938, ja.

En kunt u kort schetsen hoe uw gezin eruit zag?

Ehhh, mijn vader, mijn moeder en mijn persoontje en dan in 1940 is mijn broer geboren

in januari ’40 en dat completeerde de familie of tenminste althans onze familie.

En kunt u iets zeggen over welke rol de Joodse identiteit speelde?

In die tijd

Bij jullie, bij jullie gezin.

Ja, ik begrijp het.

In die tijd als klein kind, dus wat was ik twee, drie jaar had je daar geen

erg in en de eerste, ook zelfs niet toen de razzia’s al begonnen waren.

Mijn ouders uiteraard wel maar als kind, dat, dat, dat ging aan ons voorbij ergens, we waren gewoon

te klein daarvoor en mijn eerste herinnering bijvoorbeeld die dateert uit 1941, een Sinterklaasavond

met een Joodse familie die op drie hoog woonde en die hadden dus drie zoons en één dochter.

Ja, heel even stil. Voelt u zich zo prettig? U kunt beginnen.

Okey, wilt u zich voorstellen met het noemen van uw naam?

Ik heet (...) Ik heette als kind, Elise Polak en ik ben getrouwd met Hajo Braak, dus ik ben sinds die tijd mevrouw Braak-Polak.

En wat is uw geboortedatum?

ꭤertig. Ik ben in Amsterdam geboren, mijn ouders woonden in die tijd op de Amsteldijk en eh, hebben na ene korte periode in de van Baerlestraat een huis gehuurd in de Uiterwaardenstraat, de Uiterwaardenstraat tweeꭤertig, twee hoog. Wat om de hoek is van de speeltuin in de Gaaspstraat.

Had u ook broertjes of zusjes?

(Schudt haar hoofd ) Ik heb geen broertjes en zusjes gehad, nee. Door...Ook gezien de politieke omstandigheden hebben mijn ouders daar vanaf gezien om eh, nog een kind in de waagschaal te stellen.

U vader, wat voor werk deed hij?

Mijn vader was bij de sociale zaken in Amsterdam en hij van controleur van werkelozen. Daar moest gecontroleerd worden of, of ze clandestien bijverdienden enne, hij was dus controleur. En dat heeft die gedaan tot aan zijn ontslag van de Joodse ambtenaren, hij heeft een acte gehaald van de middelbaar gymnastiek met de bedoeling om daar dan in les te gaan geven. Toen die daarmee klaar was, mocht het niet meer en hij heeft zich toen beperkt tot het oprichten van en Joods turnclubje.

En uw moeder?

Co, dat heette toen nog Liberty.

En, eh, ze heeft een tijdlang, een, eh, een drogisterij in de van Baerlestraat geleid en nadat we verhuisden in de van Baerlestraat heeft ze buiten de deur geen werk meer gedaan. Was ze gewoon huisvrouw.

Wat betekende het Joods-zijn voor jullie?

ꬠdan ook toelieten (glimlacht) eh, wat, die hielden Pesach enne dan werden daar matzes gegeten en daar werden bij ons ook matzes gegeten, maar er ging ook wel eens een boterhammetje tussendoor. Dat was allemaal niet streng. Enne...

...ik heb ook niet op een Joodse school gezeten. Pas onder druk van de bezetters, toen de scholen gesplitst werden kwam ik op een Joodse school terecht.

Maar gingen jullie bijvoorbeeld ook wel eens naar de synagoge?

Nooit! Nee, ik ben vrij, vrij kort voor onze verhuizing naar Amsterdam Oost een paar keer in de synagoge in de Lekstraat geweest, maar dat heeft meer te maken met het feit dat Jacob Hamel die een radiokoor had, ook eh, nou ja, ook zijn werk niet langer mocht doen. En die heeft toen een koortje opgericht en dat kwam samen in de eh, nou in de synagoge in de Lekstraat. We hebben daar Hebreeuwse liedjes geleerd waarvan ik absoluut niet begreep waar ze over gingen, maar die ik nog wel weet. Enne, daar liepen mannen rond, die het zo verschrikkelijk druk met zichzelf hadden en die er ook...

...heel anders uitzagen dan mijn vader en ik heb er absoluut niet, toen niet en later ook niet toe aangetrokken gevoeld. Ik (schudt haar hoofd) had er niets mee te maken. Eh, een school, de buurt, een vriendje en een vriendinnetje waren veel belangrijker, dan, dan alles wat van dat Joods-zijn uitging. Natuurlijk aten we wel eens een appeltje met honing met Rosj ha Sjona en met Simcha Sjtoreh kreeg ik ook een zakje broodsuikers, maar ik geloof dat dat alle Joodse aspecten zijn geweest en een, een jaar hebben we ene menora gehad en kreeg ik een paar cadeautjes. Met Chanoeka. Maar dat is mij ook eigenlijk nooit eigen geworden. Hooguit dan het bijbehorende liedje wat je ook zonder te begrijpen, wat je zong , in je hoofd had.

En weet u dat liedje nog?

(Zingt)

é, ja. Je geeft ‘m een tikje en dan...

Camera loopt.

é, nou, dan gaan we zo beginnen. (...) Ehm, wilt u zich zo meteen om te beginnen voorstellen? Dus uw naam en uw geboortedatum?

Ik ben Carla van Delft en ik ben geboren op 21 september 1935.

Kunt u iets vertellen over het gezin waar u uit komt?

ú zitten, is eigenlijk oorspronkelijk het huis van mijn ouders geweest en die zijn hier in 1941 komen wonen. En ik ben hier, als zelfstandig gezin, met mijn man en mijn dochter in1978 komen wonen. (...)

Dus uw kindertijd heeft zich in dit huis afgespeeld?

Vanaf mijn eh zesde jaar, ja. (...) Toen ik zes was zijn we hier heen verhuisd.

Eh wat was dan

(Onderbreekt hem) Dus dat was dan 1941.

Welke rol speelde de joodse identiteit bij uw ouders?

eigenlijk als kind al helemaal ja wat joden dan ‘klokvrij’ noemen, hè.

ant hij woonde in de Vrolikstraat, dus dat was te ver om te lopen. Wat ‘ie eigenlijk moest doen, op vrijdagavond.

e deur voor ‘m open te maken. (Lacht.) Maar eh, nou ja goed, dat was dus eh de herinnering die ik aan mijn grootvader heb. Maar ’t was verder wel een hele lieve grootvader.

En waarom mocht dat niet?

él hè. Hij kwam...

Op de vrijdag.

Op de vrijdagavond, ja. Dus eh, maar traditioneel kwam die altijd vrijdagavond bij ons eten. Dat is eh...

Maar wel met de tram.

ám met de tram, ja. (Lacht.)

é, ga je gang.

Wilt u zich voorstellen en vertellen wanneer u geboren bent?

Ja. Ik ben Dolf Stork en ik ben geboren op 12 maart 1916. In Hamburg, Duitsland. Als zoon van Nederlandse ouders. Dat is misschien een (...) nog interessant. Voor de oorlog ging een stroom van Amsterdamse diamantbewerkers en sigarenmakers naar Hamburg.

Want er was werkgelegenheid. Zelfs ehm kleine diamantslijperijen. Vandaar dus een vrij groot aantal Nederlanders die naar Hamburg zijn vertrokken. Eh... Later ontstond er in Hamburg ook een bloeiend Nederlands verenigingsleven met een eh Sinterklaasfeest zelfs, elk jaar.

Was dat een Joods verenigingsleven?

Eh dat was eh eh niet Joods, nee. Maar wel voor een goed deel. Ik denk twintig procent.

En wat wilde u worden, toen u daar als jongen leefde?

Ehm (...) Ik ehm ik wilde al heel gauw muziekleraar worden.

Eh ehm, schoolmuziekleraar. Ik had dat namelijk een eh uitstekende op school. En daar nam ik een voorbeeld aan. Vond ik geweldig. En eh ik bleek ook muzikaal te zijn en ik kreeg al gauw vioolles en theorieles. (...) eh kwam later op het Brahms Conservatorium, ja,

Dus u wilde violist worden.

Eh ja... Nou... Niet zozeer violist, maar zoals gezegd; muziekpedagoog op school. Dat leek mij ideaal, ja.

Uw ouders zijn op zeker moment teruggekeerd naar Nederland.

Eh ja.

Kunt u dat vertellen?

óór de grote stroom. Die begon 1933. Maar wíj kwamen hier al eind ’32. En mijn vader die zag dat wel juist. En eh eh die ging dus al tijdig naar Nederland terug, ja.

Kunt zich nog herinneren wat u dacht, toen jullie daar aankwamen, in Nederland?

Dat kan ik me nog herinneren.

‘Wij’ dat is dan nog mijn broer. Mijn oudere broer en mijn jongere zuster. En mijn vader zei altijd: (balt zijn vuisten, komt naar voren geleund en lacht:) “Je moet een vák leren, jongen. Dan... Dat... Dat ís wat voor je!” Dat was veel beter dan musicus.

En zo kwam ik op een drukkerij terecht. Met eh... (...) de grafische school. Een dag in de week. En zo heb ik een volledige opleiding gevolgd tot letterzetter, later boekdrukker, later tekenaar (...) corrector, eh en alles wat er bij hoorde. En nog later leraar managment.

En wat vond u van Nederland, weet u dat nog?