...maart..

Zeg nog maar een keer...ja

Interview met mevrouw Gravendaal in Winsum, 27 maart 2009... Ja

Ja

Ok.

Mevrouw Gravendaal, kunt u mij... iets vertellen over hoe u de

oorlog in kwam, hoe u de eerste jaren van de oorlog heeft beleefd

In de oorlog woonde ik aan de Kamplaan in Groningen, was ik in het huis van professor Beekhuis.

En die waren heel erg fel, ook tegen die Duitsers, tegen die Duitse inval.

En ze waren ook heel erg betrokken bij Joodse gemeenschap omdat

ze een Joodse vriendin had, waar ze mee gestudeerd had in Leiden.

Dus, dat werd helemaal opgevoerd.

Toen kwam daar bericht dat de joden niet meer boodschappen mochten doen, of alleen om twaalf uur

En toen kwam er van de studenten uit, ging het uit dat we die

mensen moesten helpen en dat we boodschappen voor ze gingen doen.

Ik weet nog dat een, is niet zo leuk om te zeggen misschien, maar ik weet nog dat

we het geld toen ook brachten, werd ook ingezameld en zij gaven geld daarvoor.

En dat het geld gebracht werd naar de rabbijn in Groningen.

En dat hij zei: wat is het toch erg dat ik dat geld van die christenhonden moet aannemen.

Dat is iets verschrikkelijk geweest, dat heb ik... dat is me altijd bijgebleven.

Ja…Nou, dat kan je haast niet zeggen. Ik…

Ja. Dit is…

Meneer Emmelkamp…

Opnieuw.

Even… ik ben in 19… zo moet ik het… Ik ben in 1934

geslaagd aan de Rijkskweekschool hier in Groningen.

Maar dat was die vreselijke tijd dat wij dus niet aan de slag konden komen, dus uit nood,

ik had ook geen ouderlijk gezin… Ik ben een beetje heel moeilijk opgegroeid namelijk.

Heb ik voor een hongerloontje op een kantoor gewerkt. Tot eind 37.

Toen ben ik als zogenaamd dienstweigeraar, burgerdienst overigens, ben

ik ingaande 2 januari 38 tewerkgesteld, hier in Groningen nog wel, bij

de armenraad, heette dat toen, later heeft het Sociale Raad geheten.

Dat was in de Waagstraat.

Ja. Zo mijn bezwaren niet erkend zouden worden, dan zou ik naar Veenhuizen gaan.

Maar dat heeft niet… heeft niet, daar is het niet van gekomen.

Ik… mijn bezwaren zijn inderdaad erkend, want ja ik was een zeer overtuigd jongeman.

Ik kon ook uit mijn woorden komen in Den Haag.

Je moest daarvoor naar Den Haag, om je gewetensbezwaren toe te lichten. Zo ging dat toen.

En… Zo heb ik dus hier in Groningen, bij die zogeheten armenraad, later in

de Oude Boteringestraat gevestigd, heb ik tot 41-42, daar mijn baantje gehad.

Kunt u een stukje voorgeschiedenis geven over die oorlogsperiode?

Waar u woonde, hoe uw gezin eruit zag

Ja. Ja.

Ik was met mijn oude lui…gingen we dus ook richting Oosterpark op een zondagmiddag

en dat was…nou, de datum weet ik niet meer, dat Groningen dus bezet werd.

Op Winschoterdiep, oude Winschoterdiep, daar bij de Bonte brug noemt men dat, daar kwamen hele

rijen soldaten aan …op een zondagmiddag gingen we toen, ik geloof dat ik een jaar of zes was…

Gingen we met mijn, nee, of zeven, ik weet het dus exact niet meer, maar toen Groningen bezet was,

zijn de troepen, de Duitse troepen, die zijn via het Winschoterdiep dus richting Grote Markt gegaan

Nou, en als kind zijnde keek je dus naar soldaten en auto’s en… waren geen

tanks of zo, maar gewoon… infanterie en we kregen snoepjes, we liepen, ik

liep mee en ik kreeg een rolletje drop of snoepjes van die Wehrmachtsoldaten.

En dat was mijn eerste contact eigenlijk met een Duitser.

Maar toen zijn we dus, wat ik allemaal nog meer beleefd heb in de oorlog, dat was dus

Ik heb wel twintig scholen gehad.

Want dan werd de school waar je dus op zat werd gevorderd voor de Wehrmacht.

En, nou was je weer een paar weken op die school, toen ging je

weer naar die sch…, werd die weer gevorderd enzovoort enzovoort.

Tot plusminus 45, begin 45, 44-45.

Maar ’s winters had je een probleem, was er geen brandstof voor die scholen, dan was je ook vrij

önefeld.

Ja.

En eeh...We vroegen ons toen af hoe jullie van Ravensbruck naar dit kamp zijn gekomen. Het transport.

Veewagen.

Veewagen?

Veewagen. Gewoon, veewagen.

Weet je nog hoe lang het ongeveer duurde?

’s makkelijker.

Ja, dat wilde ze...

Met veewagens van Ravensbruck naar Leipzig gegaan.

Ja.

Lon, eeh...vertel je eerste indruk, toen je aankwam.

‘ie weer stil en dan was er weer wat kapot.

En jullie kwamen van een..

‘Nou we zullen je keel wel eens afsnijden.’ Tegen mij. Op..eh...ja.. Die..op die dingen, die maken geen indruk eeh...toen al lang niet meer. Want ik, de gevangenis van Fresnes was ook niet mis, hoor. Alle Jezus, dat was..

Dat was je vuurdoop?

Nou, de echte vuurdoop, noemde ik..Heb ik zelf genoemd: Dit is nu de vuurdoop. Dat was de toch van..Maar laat ik het dan even zeggen Leipzig, dus van ons kamp, de hele nacht doorlopen, bij mijn weten was er geen water. Dat weet ik gewoon niet meer. En eeh...nou ja, weg natuurlijk bezaaid..De mannen waren voor, die waren al..Weet ik van de RIOD. Eeh...die waren al vijf dagen eerder vertrokken, die waren nergens meer, dus die lagen gewoon daar stervend op de weg. Totdat we eindelijk..eeh..Ja, wat kun je doen, niks. Schietgeweren overal op je.

Nog even...Nog even terug naar het eeh..het kamp. Voordat we aan de toch beginnen. Eeh..Je was met Guigui.

Ja.

Guigui was eigenlijk de hele tijd...Guigui..

Oui, excusez, Donc. So..Yes. So why, pourquoi vous êtes devenue résistante?

Ça semblait absolument logique, dŽessayer de faire quelque chose contre les

Allemands qui occupaient la France et qui voulaient lŽintégrer au grand Reich.

CŽest…. nŽétait pas question de laisser faire ça, et cŽest pour ça

que jŽai rejoint les mouvements de résistance qui luttaient contre ça.

Oui..y en avait pas tant de Français que ça, qui sont y avait pas beaucoup de

Français qui sont devenus résistants, disons, cŽétait quand même une minorité.

Y a eu, y en a eu quand même pas mal, mais... ..pas la majorité.

Et, et donc, vous étiez résistant Paris, mais voyagiez beaucoup, parce que

Non je…

Vous organisiez

Non…JŽétais surtout basée en Touraine, près de Tours, parce que cŽétait près de Tours quŽavaient

lieu les parachutages dŽarmes des Anglais, uh..on pouvait pas faire

ça Paris, alors Tours il y a des grands espaces, avec des forêts,

des plaines, donc Tours était un endroit idéal pour cette activité.

Et vous étiez donc arrêtée…Vous étiez arrêtée donc.

Alors, jŽai été arrêtée un jour où jŽavais rendez-vous avez un général, que je ne

connaissais pas, je ne sais pas ce qui sŽest passé… qui avait donné cette information.

Quand je suis arrivée au lieu de rendez-vous qui était un petit café, moi je

suis arrivée par une porte et lŽarmée allemande est arrivée par lŽautre porte.

Wij hebben onderling niet gepraat.

O.K., O.K..

’s met twee L’s en dat is gewoon fout, dat is een drukfout.

…

Nee.

…je zag op een zekere moment dat niemand in de buurt was die jullie zou kunnen…

‘Er is niemand meer.’ En toen rukte ik aan Guigui die voor me liep met Mena, natuurlijk en misschien met andere, dat weet ik niet. Nu heb ik gehoord van Christien dat die naast me liep en dat ik iets speciaals gezegd had. Herinner ik me absoluut niet. Maar het kan best.

‘Weg, onmiddellijk die bosjes in.’ Nou dat was dus het klein groepje van 9 waarvan ik er vijf niet kende.

…

Nee, het was geen weggetje, in een greppel gedoken. En daar kwamen we op een of een andere manier uit, door bosjes, struikgewas, hoe je het ook noemen wil. En toen stuitten we op Joegoslavische krijgsgevangenen die op een boerderij in de buurt of op het land aan het werk werden gezet. Nou die hebben ons onmiddellijk weggemoffeld in een een of andere schuur. Die hebben dit voor ons gehaald, dat voor ons gehaald, kleren voor ons gehaald. Spullen om, we hadden kruisen, we hadden wel een, een soort van jack aan of trui aan maar daar zat een groot wit kruis op. Als zijnde gevangenen want het was verrekte koud, was verrekte koud. Nou en toen dus met vijf andere die toevallig omheen waren, waaronder Christien, waar ik dus kennelijk naast liep, dat herinner ik me helemaal niet. Waarom zou ik me herinneren? Ik bedoel, je bent maar met een ding bezig, ik moet me zien te overleven. Denken wij allemaal.

Maar jullie waren wel met zijn negenen en jullie op het een of andere manier besloten jullie toch om met zijn negenen te blijven en niet uit elkaar te vallen.

…

Christien ook wel.

‘wat ziet U d’r goed uit.’ Je bent vijf dagen, en ik naar huis lopen. Heb je geteld hoeveel kilometers?

Daar komen we nog even, Lon. Nog even, even terug bij die tocht want het kon natuurlijk heel goed zijn en volgens mij is die discussie ook wel degelijk geweest dat sommige zeiden zullen we niet hier blijven en wachten tot de Amerikanen komen want ze zijn in de buurt.

Nee, dat is mij ontgaan. Of ik heb het meteen weggewimpeld, kan ik je geen antwoord op geven. En dat zou ik nog nooit gedaan hebben, want ik wil naar huis, naar het westen en waneer de Amerikanen komen dat is niet in mijn hoofd opgekomen. Ze vlogen, ja.

Ja.

En dat de Russen aan de andere kant kwamen wist ik ook niet. Je weet niks.

…

Ja.

Meneer Roede, als u terugdenkt aan de oorlog, toen de oorlog begon, hoe oud was u toen? Kunt u dat vertellen? Waar u woonde en hoe het gezin er uit zag

Ik woonde toen in de Ganzensingel en ik was ondergedoken geweest. Toen kwam ik weer naar Groningen

Waarom was u ondergedoken geweest

Eh.. Ze gingen, die jonge fascisten ja, die pakken ze allemaal op. De Duitsers. Toen zei mijn vader; jij gaat nu daar en daar heen. Die had dat al geregeld schijnbaar. En vanaf nu ben je voluntair

Wat houdt dat in voluntair

Als voluntair werk je bij de boer. En de Duitsers vonden dat prima, want die waren ook voedsel nodig natuurlijk. Dus dan waren we wel veilig

En u was toen ook zestien

Wat zei

U was toen ook zestien

Ja, zestien ja

En in welk jaar

Wat zei

Wanneer was dat? 1943? Wanneer was dat

’44 dacht ik, of ’43, ik weet het zelf niet eens. Zoiets was het. ’44 denk ik

En hoe was u vader aan het adres gekomen

Van een uh, ook van iemand die had er ook ondergedoken gezeten. Dat vermoed ik. Ik weet dat niet. Dat heeft hij mijn nooit verteld. Hij wist alleen het adres. En ik kan ook niet meer vertellen hoe ik daar gekomen ben. Dat zou ik niet meer weten. Ik weet wel dat ik er zat. En dat was in de Wieringenmeer. Aan de Slootweg, en de Slootweg loopt van Houwkes, dat is een dorp daar, naar Slootdorp. En dat was de Slootweg. En dat midden, vanaf de Houwkes aan de Slootweg, middenin, aan de linkerkant daar woonde die boer waar ik ondergedoken was

Wat waren dat voor mensen

want ja, er was niks. En de zoon van de boer, die was Abe, Abe heette die vent, Abe, en die was met de fiets bezig

Maar waarom moest u terug? Dat wist u van tevoren dat het onder water gezet zou worden

… Ik was er al een poos en toen werd er al over gepraat dat het onder water kwam. En als het onder water kwam, ja, dan kwam ik niet meer weg natuurlijk. Dus zodoende ben ik op de fiets naar Groningen gegaan

’s heel veel, niet bij. Was er niet bij. Ze kregen...ze stonden op de...p...p...payinglist. Zoals dat heet..

Ja, ja. Dus dat betekende dat...dat jullie in dat opzicht ook niet door hen werden lastiggevallen.

Wat zeg jij nu?

Dat betekende dat jullie, toen je in Buchenwald zat, ook in dat opzicht niet...

één daarvan, één stel, dat kwam uit Leipzig.

Ah.

En toen zei ik, kent u toevallig dat klein Ragenwitz naar...naar aanleiding van het verhaal van de graaf, waar wij ons leven aan te danken hebben. Onder andere aan hen ook, absoluut. En eeh...toen kreeg ik antwoord, ik heb dus gevraagd aan de..eeh..Duitse ambassadeur hier, tiptop, meteen antwoord gekregen, met een boekje, over Joodse...eeh..eh...wij hebben niks met Joods te maken, maar goed, dat dacht hij. En toen, de Russen zijn gekomen, vlak na ons, dus zullen we zeggen veertien dagen later, en die hebben de hele zaak uitgemoord.

Zo.

Alles. Alles, alles en alles.

Zo zeg.

En ik heb nooit antwoord gekregen, terwijl ik alle..adressen heb gekregen van klein Ragenwitz, van de gemeente klein Ragenwitz. Wat is er met het kasteel gebeurd? Wat is er met de graaf en gravin gebeurd en de hele mikmak. Ik weet alleen dat de hele boel vermoord is. Leuk. Anders had ik ze willen bedanken. Nou begin...eeh...Ik weet niet wat je wil.

Luister. Wat we..wat we willen he, ik heb dat ook aan je geschreven, we willen in elk geval, dat van degenen die nog het verhaal kunnen vertellen, dat we het verhaal gewoon met het gezicht en stem op beeld hebben. En wat we er verder mee doen , of we er ooit nog een documentaire van kunnen maken, dat is punt twee, maar nu hebben we gewoon haast, we willen gewoon...

em als mijn zak. Daar heb ik gewoon hele leuke verhalen over. Da’s een leuk boek geworden.

Maar nu over jou, en over eeh...het eeh...het verhaal...eeh...wat helemaal over de oorlog gaat, wat natuurlijk op zich een eeh...zwaar verhaal is...

Nee, nee, god...

en horen van je, dus daar moeten we gewoon...

Van daarna moet je weten.

Ja.

Want is dat is geschiedenis.

Maar, toch met...

…ça je sais, elle aimait beaucoup les œuvres d´art.

…,you know..,.because being devoid of any beauty, they would search for beauty in each other …

…

Was that also something that she was suffering for, she found her own solutions?

et que elles demandaient si elles pouvaient regarder les femmes… Est-ce que vous vous rappelez ça ?

´est vrai que…c´est vrai que les choses qui nous entouraient étaient laides, il y avait pas de beauté, il n´y avait pas de choses agréables à voir, mais à cette époque-là la beauté était une question quand même secondaire, parce que nous étions en train de risquer notre vie surtout

Oui.

´il n´y ait pas plus de choses belles, mais c´était une préoccupation secondaire, c´était pas très, très important. C´était notre…le problème c´était de ne pas mourir..

 ?

´est-ce qui vous a donné la force de survivre ?

 ?

De survivre.

´étais dans le camp ? Uh…D´abord je crois le fait que nous étions jeunes, et le fait que, nous pensions toutes que c´était une action allemande, était une période, qui allait passer et qu´on allait revenir dans un monde civilisé.

à.

êtes rentrée en France, comment vous avez vu ça, comment en fait c´était ?

…pendant ce deuxième séjour en Allemagne que j´ai fait la connaissance du père de ma fille.

What was it that she was doing, they asked her to..?

She was working in a factory Mazda, and they asked her to go back to Germany to take care of a factory they had in Germany, so she went back to Germany, as a kind of ..

Retaliation.? And her husband is German?

Retaliation. Yes, she met him there.

Geen, geen eetbaars, geen eetbaar.

Nee?

Dank.

(onverstaanbaar)

Ik vind het zo jamm...

Eeh...Eigenlijk nog één, één seconde wil ik nog even terug, want daar hebben we het niet over gehad.

Op jullie toch zijn jullie ook bijna gebombardeerd. Door de Amerikanen. Toch? Of viel dat wel mee.

Ja. Ja. Ja, ik moet even het beeld terughalen.

Dat was op een open veld, er was beeldschoon, prachtig weer. En daar waren enkele bomen.

’t Is daar allemaal groot, ’t is daar ruim.

En daar kwamen...nou eeh..wat zullen we zeggen, jachtvliegtuigen.

Eeh...Met bommen, dus ja...jachtbommenvlie...Alles werd weggebombardeerd.

Dus er kon geen kar, geen wagen, geen paard geen mens kon

zich vertonen want die vliegtuigen waren er, de Amerikaanse.

Snelle, snelle he. En eeh..dus niet bommenwerpers maar echt eeh...jachtvliegers.

En toen hebben we ons verschuilt want wat kunnen zij nou

zien wat wij zijn, want je ziet daar een paar vodden lopen.

He, maar er mag niks lopen.

En toen zijn we achter eeh...nou ja we waren dun, achter ..eeh..achter een boom gaan staan.

En eeh...wa..wachten tot ze weer voorbij waren. Er was geen kar er was niets.

En dan nog, dan is het drie weken geleden. En...dat...Dat is een verschil.

Eeh...Kunnen we beginnen?

Ja.

Oké, we, we, we zitten jammer genoeg in Buchenwald. En eehm…

Ik vind het niet erg. Ik, ik ben er al buiten. Ik… ik… ik leef een ander leven.

Maar wat een heel belangrijk onderdeel is, en ik wil

héél graag dat je daar het een en ander over verteld.

Ja.

Is dat je zegt eehm...het gebrek aan schoonheid en hoe je dat hebt opgelost.

Zou je daar iets over kunnen vertellen?

Ja, eeh, ja. Maar ik ben groot gebracht in schoonheid.

Op alle vlakken, ik heb al eens eerder verteld..wat een, uit wat voor geweldige familie ik kom.

En schoonheid op alle vlakken, of dat... altijd werd er

bij ons gemusiceerd, altijd werd er bij ons geschilderd.

Erik en ik hadden onze eigen ateliers. Alles kon. Alles mag.

Ik ben vanaf mijn kinderjaren, kleine kinderjaren, elk toneelstuk, elk ballet.

Alles, alles, alles, waar ik naar snakte, de hele familie natuurlijk want het is een familietrek.

Ik heb alles gehad, alleen zonder schoonheid kan ik niet leven.

Dus ik dank de hemel, kan niet schelen dat ik nu niet kan zien,

maar ik kan wel kleuren zien, dat blijft, dat is heel merkwaardig.

Daar schreven we de gewichtige woorden in die we wilden dat de ander

zouden lezen, en daar omheen moest ik een onzinverhaal leveren

Hoe kreeg u dat daarheen dan

Via die groenteboot. Die was helemaal grijs geverfd

Dan moest die ergens in Groningen liggen bij

Hij lag bij spoorwegovergang bij de Parkweg, het Jaagpad, Het Helper.. och hoe heet het,

het zwarte weggetje langs en dan aan de andere kant van het spoor kwam die dan te liggen.

Dat was voor ons gewoon op loopafstand

Ja, o dan hoefde u niet dat hele stuk.. Hij is inmiddels aan hoor

Ja, nee, dat had ik allang gesnapt

Kunt u mij iets vertellen over waar u in de, tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde en hoe

het gezin waarin u woonde, hoe dat was samengesteld, en hoe de sfeer bij uw thuis was

Mijn ouders hadden een woningbureau.

Mijn vader was een makelaar en wij woonden in een nieuwbouwhuis,

de Parkweg was eigenlijk het uiteinde van de stad.

Alles dat aan de andere kant aan nieuwbouw is verrezen, en dat zijn allemaal

jonge gezinnen, die kon hij dus via zijn makelaar-zijn verkopen of verhuren.

We hadden dus kantoor aan huis, vooraan de straat hadden we een paal met een bord en zo.

We hadden vanaf het begin van de oorlog mijn grootouders

van moederskant in huis, die woonden in de voor-bovenkamer.

…vertellen over de periode voordat u in aanraking kwam…, even over wie u was, waar u woonde

in Groningen, en hoe u de eerste jaren van de oorlog was doorgekomen, even in het kort

Ja, dat kan ik u wel vertellen. Ik ben dus geboren in de Oude Kijk in’t Jatstraat.

Acht januari 1922. Ik was enig kind. Ik heb een mooie jeugd gehad.

En ja, leuke gymnasiumtijd, eerst op de Muurstraatschool, dat is nu de…school in Helpman.

Maar dus dat was toen bij mij in de Muurstraat.

Dat werd mijn vader eigenlijk wat kwalijk genomen, omdat het een beetje elitaire

school was en mijn vader was een sociaal-democraat, dus dat paste niet helemaal.

Maar ja.., ik ging er toch naar toe, omdat ze me zo over konden zetten en dan was ik op school.

Daarna op het gymnasium, dat was ook al wat bijzonder in die tijd, dat ging ook niet zo.

Maar afijn, daar heb ik ook een leuke tijd gehad.

En toen heb ik eindexamen gedaan, toen ben ik gaan studeren

Dan moest ik tekenen voor de Duitsers, dus toen ben ik opgehouden.

Toen heb ik nog snel apothekersassistente gedaan.

En daarna, ben ik, heb ik het niet in praktijk gebracht, maar toen ben

ik in de zaak van mijn vader terechtgekomen omdat hij heel erg reuma kreeg

Wat was het voor een zaak die uw vader had

Mijn vader had een mooie, luxe sigarenzaak.

Met pijpen en tabakspotten en mooie asbakken en allerlei dingen, die erbij hoorden

En u bent op een gegeven moment in aanraking gekomen met een aantal SD’ers

gesproken over de tijd die na het Scholtenshuis kwam, dat u in Duitsland zat.

En ik denk dat het gedeelte wat ik u graag wil vragen dat dat speelt tussen 18

oktober 1944, dat is de dag dat u gearresteerd bent, tot en met dat dag dat u

Je hebt je goed verdiept, de juiste datum

Ja, ik heb mijn best gedaan, maar ik wil graag van u weten of u mij kunt vertellen hoe

dat ging op de dag van de arrestatie en dat u toen naar het Scholtenshuis gebracht bent

Dat heb ik eigenlijk al verteld. We werden ’s morgens… voor achten gearresteerd.

Ik lag op bed en daar zo op die tijd kwam de hulp, we hadden een hulp in de huishouding.

Wij dachten dat die het was, maar het was de SD die voor de deur stond.

Die liep het huis door en wij keken van ‘wat is dat?’. Het was ‘Mittkommen’. Jacob, vader en

ik werden toen in een auto gestopt en zo mee naar het… Toen werd ik in de handen gestopt van

Lehnhoff, ik weet nog het eerste wat hij zei: ‘Du riechst.’ Nou, ik weet wat ik gezegd heb

Dat was Lehnhoff

Eeh? Lehnhoff

Wie was die man die u ondervroeg, toen

Die heeft me toen aardig toegetakeld. Een paar keer, maar.

Ook een keer, dat was.. ik geloof dat die man predikant was, dat was in Sappemeer of zo iets.

Die werd toen wat gevraagd en toen zeiden ze van ‘hoe heet dat’ en toen noemde hij mijn naam.

Toen moest ik weer komen.

Toen hebben ze met een pistool, nee met een soort gummikstokje,

U komt ons iets vertellen vandaag over de periode dat u op het Scholtenhuis zat, als kind. Kunt u vertellen wat daar aan voorafging, voordat u daar kwam

rriterende lamp

Het was voor hem, denk ik, mede een geweldige schok dat opeens Duitsland Nederland binnenviel. Hij had goede contacten in Oost-Friesland en dit paste helemaal niet in zijn beeld van de Duitsers. En vanaf het begin heeft hij zich enorm verzet tegen dat onrechtmatige bezetten van Nederland. In het begin van de oorlog was dit nog niet zozeer merkbaar, maar in de loop van de jaren heeft hij zich aangesloten bij het verzetswerk. En hoewel het nooit zijn bedoeling is geweest daarin een leidende rol te spelen, is het uiteindelijk toch zo gelopen aan het eind, in 1944, dat hij een belangrijkere positie moest innemen dan hij gewild had, omdat bij een project wat gestart was de belangrijkste personen wegvielen. Het project moest doorgaan, en toen heeft hij zich beschikbaar gesteld op de leiding op zich te nemen

Wat voor een verzetsgroep was dat

Ik weet niet of het een speciale naam had, maar hij werd toen leider van de LO/LKP. En tijdens dat proces wat dan tot een goed einde gebracht moest worden, werd er verraad gepleegd door - wij noemden haar Rennie - Geesien Bleeker. Wij noemden haar zelfs tante Rennie

U kende haar

Zij kwam geregeld bij ons als koerierster, zeker in die laatste periode, omdat mijn vader met een aantal koeriers en koeriersters deze zaak moest klaren

Wat was het voor een vrouw

Voor ons gevoel niet zo erg groot, springerig haar, dacht ik, als ik zo zie. Speelde ook met ons, dus wij vonden haar wel aardig

oment had hij misschien nog een paar minuten om zichzelf in veiligheid te brengen, dat had makkelijk gekund, het was zomer

Wanneer was het? Welke datum was het

Juli. Ja, de datum was midden juli 1944. Hij [vader] had makkelijk het land in gekund, tussen de koren - dat stond hoog -, of in de slootswal. Maar hij had, en voelde ook, duidelijk de verantwoordelijkheid voor zijn drie kinderen die thuis waren, dus hij is thuis gebleven. Ik zie hem nog de hoorn op de haak leggen, en, ja, wachten wat er komt. En toen zagen wij die overvalwagens aankomen. Binnen de kortste keren de hele boerderij omsingeld, dat hadden wij als eens eerder gehad bij een overval. Maar nu was het heel duidelijk: vader werd aangepakt

Wist u dat van tevoren al, wat er zou gebeuren

… Wij zagen het aankomen. Vader had ons wel ingelicht dat er iets ergs ging gebeuren, maar er was verder geen tijd voor. Ons dienstmeisje was niet thuis, die was op dat moment bij haar ouders, die vlakbij woonden

vond, want het werd zo langzamerhand tegen zevenen, bij ons op de boerderij wilden blijven. En dat hebben ze toegestaan. Een vrouw van over de vijftig, de moeder van ons dienstmeisje, heeft de hele nacht aan ons bed gezeten

Wat voor indruk maakte dat op u, die overval

Dat is iets vreselijks, als je opeens rondom de hele boerderij mensen met geweren in de aanslag ziet staan, en binnen wordt er tegen de deuren getrapt en er wordt vreselijk veel lawaai gemaakt. Kasten worden opengebroken en onderwijl wordt je vader weggevoerd. Mijn zusje is nog een eindje met hem meegelopen, waardoor zij nog de laatste instructies van mijn vader kon krijgen, en toen werd hij in een overvalwagen gegooid en het was weg

’ers daarbij betrokken waren

net opgebroken en de inhoud verdween in de jas van één van de SD’ers. Ja, dat zijn zo van die dingen dan, die jankende hond, en dan wij toch allemaal heel erg angstig. En de buurvrouw die probeerde ons te kalmeren

Het leeghalen van de woning gebeurde nadat uw vader al was weggevoerd

…Meneer Edskes, u heeft al iets verteld vorige week, twee weken geleden volgens mij al. Over wat u..

è, ja

Kunt u mij vertellen waar u in 1944 in Groningen woonde en wat u deed

amelijk zo, mijn vader was werkzaam op het kantongerecht in Groningen en van een collega op de rechtbank hoorde hij, omdat verschillende mensen ondergedoken waren op de rechtbank, en naar Duitsland moesten, dat daar een personeelstekort was

officieren van justitie die via een postwissel overgemaakt werden in die oorlogsjaren, mocht ik dan als jongste ambtenaar ophalen. Dat waren eigenlijk de beginwerkzaamheden op de rechtbank in Groningen

Toen ik daar op de rechtbank werkte was ik zeventien jaar oud, als jongste ambtenaar van de rechtbank

En wat werkten daar nog meer voor mensen

k in deze kringen verkeerde, heb ik dat plaatsje weten te veroveren

En begrijp ik het goed dat daar ook een soort verzetssfeer was op die rechtbank

izei-officier en dat gebeurde regelmatig, en dan werd dat op den duur de gewoonte dat als die brieven verwisseld moesten worden, dat ik daarvoor in aanmerking kwam. Zodoende kwam ik dus niet dagelijks, maar toch wel eens drie, vier keer per maand, op het Scholtenshuis

Hoe kon het dan dat die stukken voor de rechtbank en voor het Scholtenhuis verwisseld werden

hoofdbureau van politie terecht kwamen en die dan toch bestemd waren voor de officier van justitie. Dat verwisselde nog wel eens

…zat de politie…ik vraag het eens…wat had justitie, de justitiestukken die op het Scholtenhuis kwamen, wat waren dat voor stukken dan

Die brieven, die heb ik natuurlijk nooit geopend. Wat daar in stond, is mij onbekend. Het ging alleen om de adressering, dat het bij de grote postverzameling die binnenkwam bij de officier van justitie. Dan ging de officier dat zelf schiften, en zeggen, dit is geen brief voor mij, die moet naar het hoofdbureau van politie of die moet naar de Polizei-officier op het Scholtenhuis

’s op de rechtbank, ook Jan van Assen en Ad Mulder. Hoe was de sfeer onderling? Was daar iets van bekend van het verzet, werd daar over gesproken, of…

’s van Jan van Assen en Mulder elkaar wel helemaal vertrouwden, daar heb ik altijd vraagtekens bij gezet

…de parketwacht had ook een apart kantoor waar men de opdrachten kreeg om mensen te arresteren of weg te brengen. En ja, daar was men aardig over gesloten. Het was gewoon een gevoelsmatige kwestie

Maar u wist het wel

’t was altijd een beetje een gespannen sfeer. Maar men wist wel, men voelde veel aan wat er eig... aan de hand was

Want voor de goede orde, de rechtbank in Groningen had verder niks te maken met politieke zaken. Behandelde uitsluitend

Dat je het je zo goed herinnert nog, vijfenzestig jaar geleden, dat verbaast mijzelf eigenlijk ook

Ja

jk her… dat daar direct , als je de trap opkwam, dat je dan direct tegen een deur aankeek

Ja ik laat u zome

Ik woonde tijdens de Tweede wereldoorlog in Zuidwolde, hier vlakbij de stad

En in wat voor gezin woonde u

Mijn ouders hadden daar een boerderij en het was eigenlijk zo, als je op een boerderij groot wordt, dan is het: alles wat armen en benen heeft, moet meewerken

Zo zijn wij groot geworden

En u ging in de stad op school

… daar had je natuurlijk een hoop vriendinnetjes, zoals dat gaat

En wat voor vriendinnetjes waren dat

… ene meisje, dat kwam uit Grijpskerk, dat was Willy van der Nadort? En het was november 43 en Willy komt op een morgen op school en die komt met het verschrikkelijke bericht, dat Gezien haar pa, ook een vriendinnetje, dochter van de gemeentesecretaris, Gezien haar pa ’s nachts omgebracht is

’s nachts opgepakt is

Hielden die arrestatie en die moord op die vader van Gezina, hielden die verband met elkaar

… zo lag de situatie. En…Fedda komt tussen de middag op het idee, ik ga naar het Scholtenhuis en ik vraag Lehnhoff waar mijn vader is

…ik in het hol van de leeuw stapte

Want er gingen dus drie meisjes naartoe

’n drieën

En hoe oud was u toen

Achttien