Mevrouw, hartelijk dank dat u ons wilt ontvangen. Allereerst wil ik u vragen uw naam en uw voornaam te zeggen. Wanneer en waar u bent geboren.

übun. Ik ben geboren op 20 februari 1931 in Waaur, op het eiland Kei Besar – Zuidoost Molukken.

Heeft u broers en zusters?

Ik was ongeveer vijf jaar oud toen mijn moeder overleed en mijn broertje stierf toen hij ongeveer twee jaar oud was. Ik was alleen met mijn vader. Ik ben in het dorp opgevoed door mijn grootouders van vaders kant.

Wat was het beroep van uw vader?

Mijn vader was tuinder. Dat was zijn dagelijks werk.

Tuinder? Wat verbouwde uw vader zoal?

één en ander, zoals bijvoorbeeld [maakt zin niet af]. Zal ik je wat laten zien?

…

Ik heb dit onlangs meegenomen van vakantie.

Vertelt u eens wat dat allemaal is.

… ook uit de tuin. En zoete aardappelen.

… Of u weer wilt gaan zitten en wilt u het nog een keer uitleggen? …. Wat is dit?

ïs in de tuin.

Dit is sago, het binnenste ervan, ook door onze ouders in de tuin geplant. En dit is [onverstaanbaar], in het Nederlands noem je dit tapioca. Op Kei aten we dat 's morgens dagelijks, in plaats van brood. De kinderen namen dat mee naar school, net zoals dit [laat iets in plastic zien]. Dit is ook een kenarinoot, het binnenste ervan. Dit is allemaal voedsel uit Waaur, hier leefden we van. Alleen wat het vlees betreft [maakt zin niet af] . We aten niet zoveel varkensvlees of kip, maar we aten dagelijks vis, daar op de Zuidoost-Molukken. En we dronken alleen koud water. We dronken geen warm water, want we dronken water uit de bron.

Ja. En deze producten, werden die verkocht of?

Er was niemand die het kocht, want iedereen had zijn eigen producten. We konden er toen geen geld voor krijgen.

Het werd voor eigen consumptie verbouwd?

Voor eigen consumptie.

Het werk dat u vader deed, was dat ook het werk van uw grootvader?

Ik ben geboren op 18 juni 1929, in Cimahi, West-Java

En uw naam?

Meisjesnaam? Ja, eerst 'Souisa' maar. J, Johanna Souisa-Idas.

Nu we hier gekomen zijn, willen we graag dat u vertelt

ë naar Nederland. Ja toch?

Ja

ë in 1951, de maand weet ik niet meer, maart misschien. Vanaf Jakarta, Tanjoeng Priok ging ik aan boord van de SS Roma, 30 dagen en 30 nachten op zee. We kwamen hier, in Rotterdam in april. Maar de datum weet ik niet.

In Rotterdam gingen we van boord. We hadden geen jassen, we kregen dekens om. Die dekens waren erg ruw. Daarna werden we naar Amersfoort gebracht. In Amersfoort kregen we aardappels te eten. Daarna kregen we een kledingpakket. Tweedehands, geen nieuwe. Maar dat bleef beperkt tot een jas. Alleen een jas. En toen: passen, aantrekken. Geen idee wat een herenjas was, wat een damesjas. We wisten niet wat links was, wat rechts. Gewoon aantrekken. En daarna, ik weet niet hoe laat, kregen we in Amersfoort te horen dat we naar Eijsden, Limburg moesten.

er, een kok en diens vrouw en twee Nederlandse meisjes die het klooster schoon hielden. Die heetten Ria en Gerda. Na wat heen en weer gepraat mochten we naar binnen en een kamer uitzoeken.

… En toen kregen we bruine bonensoep. Mijn God, het was midden in de nacht, geen tijd om bruine bonen te eten. Dus, nou ja, toen hebben we tot 's middags de buikriem maar aangehaald en honger geleden. Echt honger, al die tijd vanaf Amersfoort hadden we niet gegeten. Toen wilden we gaan slapen.

ë waren we witte lakens gewend. De dekens daar waren ook anders. Natuurlijk hadden we daar geen dekbed. In Indonesië hadden we geen dekbed. De dekens daar waren gewoon goed, maar deze dekens waren van die dingen waar je spullen mee inpakt. Overgordijnen waren er ook niet.

Noodgedwongen hingen we een deken voor het raam.

Dit was allemaal in Eijsden?

In Eijsden. We werden 's morgens gewekt door klokgelui. We konden koffie halen. We kregen brood en broodbeleg. Nee, eerst kregen we brood en broodbeleg. We dronken. En er werd gezegd dat we bij het luiden van de volgende klok om 9 uur melk moesten komen halen. We kregen ook een melkkan. Melkkan. Om 9 uur hoorde je weer 'tong tong tong tong tong' en we haalden melk. Daarna om 12 uur weer, konden we warm eten halen. We aten aardappelen, maar na die aardappelen had ik nog steeds trek. Ik zei tegen mijn vriendin, Wairisal, 'Usi Tien, laten we naar buiten gaan. Misschien is er een Chinees restaurant'.

adigd waren. Het zag er nog niet goed uit, nog niet netjes. We zochten en we kregen te horen dat er geen restaurant was.

We liepen langs de slager en we zagen daar een ham liggen. Zo'n grote. We dachten alle vier dat het gekookte varkensbout was. We zeiden tegen elkaar 'nou ja, dan kopen we gekookte varkensbout, we eten colo colo en we eten er brood bij'. Maar Usi Tien Wairisal sprak Nederlands. We gingen naar de groenteboer, we kochten rode uien, we kochten azijn, we kochten zout. Bij de slager kochten we gekookte varkensbout, maar het was geen gekookte varkensbout, het was ham. 'Mag ik een pond die?' Geen idee hoe het heette, ze wees er maar naar. De slager sneed het zo. Usi Tine zei

Gewoon in dunne plakken?

één na de andere aanstaarden.

Mijn man vroeg aan Usi Tien 'Tien, als ik iets tegen die kinderen wil zeggen, wat moet ik dan zeggen?' Toen zei Usi Tien 'Je moet zeggen: kom allemaal'. Mijn man deed dat: 'kom allemaal' en de kinderen gingen met ons mee. Ik weet niet hoeveel tientallen het er waren, ze gingen mee het klooster in. Maar eenmaal in het klooster, wat konden we ze geven? Gelukkig hadden we appels, chocola, er was van alles van het schip. Dat hebben we uitgedeeld. Mijn man rookte niet.

Wacht u even, dus u en uw man nodigden de kinderen uit in het klooster

Allereerst hartelijk dank dat u ons wilt ontvangen. U bent wat ziek, u bent wat nerveus. U vertelde mij dat u nerveus bent. Laten we rustig beginnen. Om te beginnen wil ik u vragen uit te spreken uw naam, uw achternaam, uw meisjesnaam. En dan uw geboortedatum en uw geboorteplaats.

Mijn naam is Lien Malaihollo-Upessy.

Ik ben geboren te Magelang op 16 september 1934.

Magelang?

In Magelang, ja. Magelang.

Magelang, op het eiland?

– Java.

Zuidoost-Java?

– Java.

We doen het kalm aan. Als u zich nog weet te herinneren, de tijd dat u nog klein was. U was een kazernekind?

Ik was inderdaad een kazernekind.

Nadat ik was geboren en ik, ik weet niet meer hoe oud was, bracht mijn moeder mijn broertje ter wereld om daarbij te sterven.

Welk jaar was dat, mevrouw?

Dat was, ik denk, 1938.

U was nog klein.

Ik was nog klein.

U was vier jaar oud.

Ja, dus ik heb eigenlijk mijn moeder niet gekend. Ik kende alleen mijn vader. Toen kwam de oorlog tegen Japan in 1940.

1942.

Kinderen van mijn leeftijd toen zijn anders dan kinderen van nu, wij kunnen ons niet alles herinneren.

Hartelijk dank dat u ons voor de tweede keer wilt ontvangen.

Allereerst wil ik u vragen uw naam uit te spreken,

uw geboortedatum en de plaats waar uw geboren bent.

Ik ben geboren.

Wacht u even, eerst uw naam.

O.

Jo.

Johanna Souisa-Idas.

Mijn naam is Johanna Souisa-Idas. Geboren op 18 juni 1929 te Cimahi, West-Java.

In de buurt van Bandung.

Cimahi?

1936, u was zeven jaar oud. Zeven jaar, zes jaar. Herinnert u zich dat nog?

West-Java.

Ik herinner me, misschien was ik 6 jaar oud, dat was misschien 1936 als ik me niet vergis.

Als u terugdenkt aan de tijd dat u nog klein was.

Ik zat op school, dat begon in klas 1 in het dorp Cihanjuang. Klas 1, klas 2, klas 3.

Toen, in 1939, kwam ik op de hoe zeg je dat?

Toch?

Jonge Meisjes School, in het Maleis.

In het Nederlands 'huishoudschool', maar in het Maleis is dat Jonge Meisjes School.

Eerst wil ik u vragen uw naam, uw voornaam, uw achternaam, uw meisjesnaam uit te spreken.

En wanneer u bent geboren en waar u bent geboren.

Ik ben Coba Laetemia, getrouwd met Mozes Laetemia.

Meisjesnaam, mijn meisjesnaam luidt Tahitu.

Geboren in Nevekoko – Timor Kupang op 23 december 1942.

Ja, dat is het. Ik praat in het Maleis. Ja, goed?

Dat mag.

Ja?

Dat mag, u mag Maleis praten, u mag Nederlands praten, wat u maar wilt. Nevekoko, Timor.

Timor Kupang.

Als we nu eens teruggaan. Als u probeert u de tijd te herinneren dat u nog klein was, uw ouders.

Ja.

Toen ik nog klein was woonden wij op Sumbawa, dat is op Timor hè?

[Bedoeld wordt waarschijnlijk het eiland Sumbawa].

In 1948 kregen de KNIL-militairen drie maanden verlof om huiswaarts te keren naar Ambon.

Laten we even teruggaan naar 1942, 1943, 1944.

Dat kan ik niet. Ik kan me dat niet herinneren want ik was toen nog klein.

Toentertijd was uw vader bij het KNIL?

Ja, hij was militair.

[ ]

Laten we nog een keer teruggaan.

Dus van 1949 tot 1957 woonde u op Ambon. Hoe zag het leven er uit na de proclamatie van de RMS?

Na de proclamatie van de RMS ging ik terug naar school.

Ik ging terug naar school, eerst op de -school en toen, eh eerst op de school van meneer .

Die man was hoofd van de school, maar hij was eh.

Van Madoera.

Hij was Christen, hij was getrouwd.

Hij sprak Nederlands, dus misschien had hij op de Nederlandse school gezeten.

Zijn vrouw was de dochter van Radja als ik mij niet vergis, de familienaam was Laimena .

Ik zat daar op school.

Ik zat hoeveel jaar op die school?

Toen wou ik verder naar school, maar ik kon dat niet.

Toen moest ik naar de economie-school, zoals ze dat noemden.

Economie-school.

Twee of hoeveel jaar?

Toen heeft de directeur van de school De familienaam van die man was eh.

Totdat ik geslaagd was, toen wilde ik verder leren maar mijn opa kon dat niet betalen.

Dat ben ik vergeten.

.

Die man ging naar huis – ik was klaarblijkelijk, niet dat ik mezelf intelligent wil noemen,

Wilt u uw naam noemen en uw geboorteplaats.

… En toen zijn we naar Indonesië vertrokken. En in Indonesië werden wij in het oorlogsjaar geïnterneerd. Dus tijdens de oorlog tegen Japan werden we geïnterneerd in …

Wacht u even, mevrouw.

…

U vertelde net waar u geboren bent. Als u nu terugdenkt aan de tijd dat u nog kind was

…

Het leven in Sorong, hoe zag dat er uit?

….

En als u aan die schooltijd terugdenkt

… Leiwakabessy, dat was onze onderwijzer in Sorong. Hij was het hoofd van de school.

En wat leerde u dagelijks?

Wij leerden dagelijks in Sorong schrijven,

…

Dat was Koningin Wilhelmina?

Wat zeg je?

Dat was toentertijd Wilhelmina?

… ik weet het niet meer, we waren nog maar kinderen ... Alleen onze meester zei dat we moesten repeteren want zij, die koningin, was de baas over ons, dus al zij jarig was moesten alle scholen Wilhelmus van Nassaue zingen …

In het Nederlands?

Nee, dat leerden we niet

Dus op school leerde u geen Nederlands

Hoe was dat in die tijd voor een jonge vrouw, al die dingen? U kunt het hebben over de Politionele Acties, over peloppers maar veel belangrijker is het wat u toentertijd gevoeld hebt.

Ja, we moesten vluchten. We moesten toen vluchten.

Van waar naar waar?

Van de Berenlaan waar we toen woonden, in Jatinegara, kamp Cideng in. Mijn broer.

[ ]

Mijn broer kwam ons halen, mijn broer.

Omdat?

ïnterneerd in Cideng-kamp, de Ghurka's hebben ons gehaald. Vanuit [maakt zin niet af]. Ik heb alle sago, boxen en zo en met die spek allemaal, Mijn vader.

ïnterneerd was tijdens de Japanners.

Nee, bij de Politionele Actie. Tijdens de Japanners niet. Wij moeten vluchten van waar we waren, bij [onverstaanbaar] naar [maakt zin niet af], vanwege de Politionele Actie.

Naar Cideng?

Naar Cideng.

En wie bracht u?

De Ghurka's haalden ons op, de Engelsen, mijn broer komt eraan. Hoe hij dat heeft geflikt weet ik niet. Plotseling missen we 'm, mijn broer.

En dat waren vader, moeder en alle kinderen?

één zo'n kamer met familie Tahalele.

In Cideng?

één kamer. Tahalele van die domina die nu [maakt zin niet af]. Tahalele, die dinges speelt. Die kennen mij heel goed, want wij sliepen gewoon als [onverstaanbaar].

En toen u in Cideng was.

Daar waren heel veel mensen gebracht, Molukkers ook.

Om te beginnen hartelijk dank. Ik wil u ten eerste vragen om voor de film uit te spreken wat u naam is, wanneer u bent geboren en waar u geboren bent.

ë op 28 maart 1932.

Mooi, dankuwel. Daar gaan we beginnen, op 28 maart 1932. Laten we teruggaan. Als u zich de tijd herinnert dat u nog klein was. Uw ouders, hoe heetten ze?

– Aceh. Mijn moeder werd geboren in Indrapuri – Aceh op 13 december 1897 als ik het niet mis heb.

En uw vader?

Mijn vader, Octovianus Halussy werd geboren op 3 oktober 1896, als ik het niet mis heb.

En waar is hij geboren?

Geboren in Ihamahu.

En het beroep van uw vader?

ë na het huwelijk met mijn moeder. Toen is hij gaan werken bij de firma Jacobsen van de Berg en Co.

In de functie?

, daarna promoveerde mijn moeder en uiteindelijk werd mijn moeder, in dienst van de Nederlandse staat, griffier.

Was het toentertijd makkelijk om dat soort werk te krijgen?

Dat was toen gemakkelijk, want mijn moeder beschikte blijkbaar [maakt een beweging met de hand naast het hoofd]. Over de nodige kennis om bij het gerechtshof te kunnen werken. En op Saparua had ze de Nederlandse school al gevolgd, dus. Uit die tijd weet ik van twee Amboneze mensen die bij het gerechtshof werkten, de heer Eli Sahertian en mijn moeder. Eli Sahertian bleef klerk, mijn moeder promoveerde tot griffier. Dat was in Jakarta. Mijn moeder kwam in Nederland, want wij, die in Nederland zijn, vinden: mijn moeder heeft recht op pensioen en dat is nooit betaald.

Wacht u even, we gaan weer terug.

U was nog klein. Toen u geboren werd, waren er toen al broers en zussen?

ë overleden, een broertje en een zusje. Ik heb dus nog een oudere zus over.

Een gezin met acht kinderen. Twaalf werden er geboren, vier zijn er gestorven. U leefde met zeven broers en zussen. Als u terugdenkt aan die tijd dat u nog klein was, het dagelijks leven, kunt u daarover vertellen?

ë. Maar je had dus die militairen van Bataljon en 11 en 12. Mijn moeder voedde ons op, precies alsof we Nederlanders waren. We zaten aan de eettafel.

En dat betekende?

En het dagelijks leven in het kamp.

In kamp Groesbeek.

In kamp Groesbeek. Maar vond u dat niet spijtig, het verblijf in een vreemd land?

Tja, om nou 'nee' te zeggen. Maar als je met je man leeft, met je kinderen en met andere gezinnen, dan heb je het toch ook goed. Als troost ging ik dan, hoe heet dat ook alweer? Ehm, wat was dat? Bingo spelen. Kienen, vroeger noemden we dat kienen.

Kienen.

Kienen. We speelden kien.

1952, 1953.

is de wil van God, die beschikt over eenieders leven. Die heeft ervoor gezorgd dat wij in Nederland moeten leven.

Ja toch? Dat we in Nederland zijn gekomen. Of niet, denk je? Natuurlijk is het zo, dat eenieders leven door hem geleid wordt.

Maar heeft u niet een enkele keer de behoefte om het oneens te zijn met God?

Nou ja, toch.

De kinderen worden ouder, u moet ze ver weg van Sifnana opvoeden.

Ja.

Vindt u dat niet spijtig? Waarom wonen mijn kinderen niet in Sifnana?

Kijk, het zit zo. Wij hebben onze kinderen uitgelegd, dat wij, mijn man en ik, van Tanimbar zijn. Van het dorp Sifnana. Daardoor verlangen de kinderen er zelf ook naar ons eigen dorp, onze eigen familie te zien. Daarom ben ik in 1980 samen met mijn oudste dochter daar met vakantie heen gegaan.

Vanuit Nederland naar Tanimbar, naar Saumlaki, naar Sifnana. Het dorp Sifnana. En toen in het jaar. Toen ging ik terug en ja, de kinderen zijn volwassen, dus ik vertelde over het dorp, over familieleden die nog in leven waren. Daardoor verlangden de kinderen er ook naar om de familie te bezoeken. Dus toen zijn we in, eh, 1984 met acht kinderen, met acht mensen naar Sifnana gegaan. Met vakantie daarheen gegaan. Toen kwamen we terug in 1995, 1985, sorry. In 1995 is Pascal toen met zijn gezin er ook heen gegaan.

ok van.

Dat was voor u de eerste keer?

De eerste keer.

En uw man was al eens teruggekeerd?

Ik wil toch even teruggaan. U was nog jong, u was achttien jaar oud. Uw dagelijks leven op het schip, u kende bijvoorbeeld Eto Salawono, iemand uit Amahei die dus pela van u was. U had er nog meer kennissen. U verpleegde ze als ze ziek waren en vaak als mensen ziek zijn dan zijn ze geneigd het gemoed te luchten, toch?

Knikt.

Heeft u dat meegemaakt?

Ja.

Dat zij. En als ze het gemoed luchtten, wat werd er dan gezegd?

Dan zeiden ze bijvoorbeeld, ja als het moment daar is, als we daar aankomen, hoe moet dat dan met ons? Waar moeten we heen? Dat wordt steeds gevraagd. We hebben geen keukenspullen. Hoe moet dat straks als we willen eten? Of krijgen we straks eten zoals hier op het schip? Of gaat het zo als het leven in de kazerne? Of komen we in een kazerne? Dat was voor hun nog duister. Men had het eigenlijk eerlijk moeten zeggen.

Maar voelde men ook angst?

Ja. Ze lopen met die angst, maar hun gefundamenteerde, dat rotsvaste godsvertrouwen van hen dat was sterk, dat gaf hen kracht. Ze lieten alles aan God over. Als ik mij niet tegen jou kan verweren, dan zeg ik 'Ooit zal God tussen ons middelen', als jij vervelend doet. Ik kan je niet terug doen, ik wil je ook niet terug doen.

Maar zij hadden geen vermoeden.

è? Er af, we gaan een kazerne in of waar naar toe en dan van Nederland verder. Over weet ik veel, over waar, maar naar Maluku. Maar toen hebben ze ons naar dat andere land willen brengen. Hè? Wat is dat nou weer? Ik ben het gewoon kwijt.

Madagaskar.

Madagaskar ja, daar. Ja. Nee, dat moeten jullie echt niet doen. Toen was ik al een beetje in de politiek geraakt. Toen hoorde ik dat. Ik ga snel mijn studie afmaken.

Mag ik nog even teruggaan? Er was een sterfgeval, men werd niet begraven, maar.

Dat was erg.

Het lijk moest overboord.

Dat kun je toch wel begrijpen?

Wat waren de reacties aan boord, ging men.

t ook maar te pitten. Eto denkt alleen maar 'Snel, Rotterdam of Amsterdam en eh, dan gaan we verder'. En dikke Buang maakt maar een lolletje van, zal ik maar zeggen. Nou.

Dus dat was wat er over het algemeen gedacht werd. We gaan eventjes naar Rotterdam.

Ja.

Mijn naam is Helena Amukwaman – Mpretjenan.