Rotterdam.

Dat hadden ze jullie verteld, dat zij van Rotterdam kwam?

Rotterdam hebben ze gezegd, omdat wij daar kennissen hadden in

Rotterdam die na het bombardement weken bij ons zijn geweest.

Iedereen geloofde dat dit een meisje was uit Rotterdam.

Volgens mij wisten onze ouders het wel. Toen de razzia ?s nachts was, werd ze weggeduwd. Waarom?

Toen de razzia er was kwam Nico bij ons kloppen.

Thuis zeiden ze altijd, dat die kwam van Rotterdam. En dat geloofden ze dat niet.

Ze was kennelijk bang dat er ?s nachts een razzia zou komen.

Neen, ze meenden allemaal dat het van Rotterdam kwam. De buurman wist het nog niet.

Tijdens die razzia. Wanneer was dat in Tienray? 1 augustus 1944.

Wij hadden bezoek uit Rotterdam. Die wisten wel dat Elly een Jood was. Die Rotterdammers.

Er werd op het raam geklopt. Snel Elly weg! Ze zijn een razzia aan het houden.

Ik weet niet precies wanneer de razzia is geweest of in 1943 of 44.

Op 1 augustus 1944 is de razzia geweest.

Na de razzia is ze naar Horst gegaan in die gierton.

Die moeder is nooit bij ons geweest. Ik heb die moeder een keer gesproken in Rotterdam.

En dan moet ze vertrekken vanwege de razzia en is het ineens afgelopen.

We meenden echt dat het een kind uit Rotterdam was.

En had u in Rotterdam gelukkige jaren, vond u het een fijne buurt om te wonen?

Ja, maar dat zal wel geweest zijn in het begin van de oorlog, want wij mochten met de rolschaatsen, dan liepen we met de rolschaatsen naar het Marconieplein en dan gingen we de Franselaan af. Dat kan ik me nog herinneren en waar mijn vader werkte, dat was dus een grote zandvlakte en daar werd na 1940 al het puin uit Rotterdam, het ijzer gebracht en daar stonden dan grote aambeelden. En daar werd dat ijzer weer op platgeslagen en hij deed dan de administratie en de jongens uit de buurt zoals die zoon van tante Marie die was vier jaar ouder dan ik die ging daar voetballen, die mochten wel zover, maar ik mocht denk ik na het begin van de oorlog niet meer ver weg hoor.

Ja, want toen zaten wij toevallig in Driebergen omdat ze, mijn grootvader was net een paar dagen daarvoor begraven. Mijn vader was alweer terug en ik was met mijn moeder in Driebergen nog, bij familie, en toen hebben we daar natuurlijk ook de bommenwerpers over zien vliegen en toen hoorden we dus 14 mei dat Rotterdam in brand stond en je had geen flauw idee hoe het natuurlijk met mijn vader was. Dus toen zijn we ergens op een open vrachtwagen tot Kralingen gekomen en toen heb ik dus met mijn moeder door de stad gelopen zo op het midden van de weg, want overal ging net alles naar beneden. Dus dat zijn toch wel echt herinneringen die wel wat deden, maar we hebben het niet meegemaakt.

Nou, mijn moeder was meer bezorgd wat er in Rotterdam gebeurd was. Wij zaten daar wel veilig.

Wat kunt u zich verder herinneren van de oorlogssituatie in Rotterdam, speelde u gewoon door?

Heel weinig, heel weinig, want wij hadden geen huis. De meeste mensen hadden familie in Rotterdam en die konden daar logeren. Dus wij hebben in een driekamerwoning zo met een tussenkamer hebben we een paar nachten op de grond geslapen. En omdat mijn ouders dus uit Utrecht kamen, hadden we daar weer een tante en een oom die waren allebei bij de ondergrondse dus dat huis stond leeg. En hun zoon die was al ondergedoken dus die heeft op een of andere manier bericht gestuurd gaan jullie in moeders huis, mijn oom leefde al niet meer toen hoor, gaan jullie in moeders huis want de Duitsers gingen alle huizen vorderen.

En toen hebben wij daar gewoond een half jaar, dus mijn vader ging heen en weer naar Rotterdam, en ik, ik heb trouwens in Driebergen gewoond. Ik ben in Driebergen naar school gegaan omdat Utrecht was toch, nou Driebergen was gewoon fijner.

Ja, en het Haagse Veer is een keer bevrijd, want die mannen zouden de volgende dag zouden ze gefusilleerd worden en boven ons was het een broer van die mevrouw maar die was nog niet getrouwd dus die ging naar zijn zuster en zijn zwager middenin de nacht en de volgende dag kreeg je die razzia van 1944 en toen moesten de mannen zich allemaal melden.

Was dat ook de houding die uw hele familie had ten opzichte van wat er gebeurd was in Rotterdam? Dat u zat van nou ja het is natuurlijk heel erg dat we het huis zijn kwijtgeraakt, maar er werd niet meer zoveel over gesproken?

‘s-Gravendijkwal. Dat was ook weer te gevaarlijk dus we hebben de hele hongerwinter hebben wij geschaatst op al die ondergelopen velden en alles wat daar woonde kwam bijna van Rotterdam-West wat er in die straten woonde.

En bent u daar toen gebleven of bent u voor de rest van uw school teruggegaan naar Rotterdam?

Ja maar wel in Rotterdam of bent u daar gebleven in Zeist-Driebergen in die periode?

Ik denk dat we vrij gauw terug zijn gegaan, want mijn vader zat natuurlijk in de Johan de Meesterstraat en die ging weer naar zijn werk. Nee we zullen wel weer terug zijn gegaan, maar mijn vader was in Rotterdam gebleven omdat hij dacht dan heb ik drie halfjes brood in de week van die bonnen, maar als ze weten dat de andere mensen weg zijn, hij kreeg maar een halfje brood. Dat heeft mijn moeder gelukkig niet geweten, dus die man die is daarna heeft hij ook een half jaar met tb gelegen. Die had het slecht ja. Maar ja die moest naar zijn werk, dus die mannen gingen niet. Die gingen niet Rotterdam uit.

Ik heb het idee dat het onderwijs vroeger erg goed was. Ik heb met de overgang van bijvoorbeeld naar Rotterdam naar Driebergen een half rekenboekje over moeten slaan, want zij waren daar verder. Dat zal wel de schuld zijn van dat gedeeltelijk verzuim op de scholen. En toen ik weer terugkwam in de Koepelstraat in de zesde klas toen kreeg ik weer hetzelfde gedeelte dat ik in de vijfde klas in Driebergen had gehad. Maar op de een of andere manier is dat wel goed gegaan, want juist wij en nog een meisje bij mij uit de klas, die dus zoveel gemist hadden, wij mochten toch naar de HBS. En daar hebben we ook sorry .

ë daar waren wij het natuurlijk niet mee eens. Wat we ook gedaan hebben, dat was de vierde klas want de eindexamenklas durfde toen niet, vijf mei werd er al uitgegooid door de gemeente Rotterdam.

Nou bij mijn weten is die klok dus in 1927 gekocht toen mijn ouders in Rotterdam kwamen wonen. En toen na het bombardement mijn ouders, dus mijn moeder aan het helpen was omdat ze bij de EHBO was en mijn vader dus thuiskwam en dacht: ik ga nog wat halen. Toen was het vluchtkoffertje weg, want dat had ik meegenomen. En toen is hij samen met een vriend in dat huis gegaan, heeft een deken meegenomen. Hij dacht: anders hebben we vannacht niets om onder te slapen vermoed ik. Want onze deken, en de vriend die erbij was, die dacht: die klok neem ik mee. En tot het laatst toe heb ik gehoord ook van zijn zoon: denk erom, die klok de mag je nooit wegdoen. Nou die zoon is inmiddels ook al over de tachtig en wij gaan ook een heel eind die kant heen, dus hij is nu eigenlijk, krijgt hij een plekje bij onze oudste zoon en bij onze schoondochter en die zijn er nog blij mee ook. Dat is eigenlijk het verhaal.

toen zijn mijn ouders naar Rotterdam vertrokken.

Rotterdam is in mei 1940 gebombardeerd, en daarna ook nog verschillende keren.

Hoe heeft u en uw directe omgeving dat ervaren, die bombardementen op de stad Rotterdam?

Bombardementen van de stad Rotterdam, heb ik eigenlijk heel weinig van

meegenomen, omdat wij dus in een andere stadswijk, Rotterdam-West, woonden

Na mei 1940 zijn er nog andere bombardementen geweest op de stad Rotterdam.

Maar dat er zo hier en daar in Rotterdam eens wat gebeurde,

Dat was in de Rochussenstraat in Rotterdam. In een noodwinkel, want toen stonden er nog noodwinkels.

Totdat ik in het zuiden van Rotterdam, het Zuiden heette dat toen, een advertentie

En dat Rotterdam West dat is een gesloten boek eigenlijk.

razzia’s, en toen durfde mijn moeder daar niet meer te blijven wonen.

Ik woonde toen in Rotterdam, Mathenesserweg

Ja, maar u bent dan in Rotterdam geboren

Ik ben in Rotterdam geboren, mijn broer ook

Het bombardement op Rotterdam

Want hij werd ook eigenlijk werd hij, ehh, het was toen razzia en werd hij gevorderd om in Duitsland te gaan werken. Ze zijn ook allemaal naar Duitsland gegaan. Hij is gevlucht, maar daar praatte hij niet over. Hij had natuurlijk veel meegemaakt

was in die tijd, hè, dat die razzia’s. Ik denk dat dat eind ’43 is geweest of begin ’44, dat weet ik niet meer precies

En in de Hongerwinter? Want het werd in Rotterdam natuurlijk steeds minder met eten

Ja. Met mijn broer, ja. Gingen we naar het Westland en gingen we met de kar, de handkar. En dan gingen we daar gingen we spul met, spullen ruilen met, ehh, nou ja, theedoeken, mooie linnen tafellakens enzo. Dan kreeg je daar wat aardappels voor of groente voor, alles. Maar daar moest je wel een end voor lopen natuurlijk. Wij zijn ook wel eens naar Hazerswoude samen met ome Tom ben ik gaan lopen naar Hazerswoude. Daar woonde dus familie van oom Piet en een zus van oom Piet. En dan gingen we daarheen. En dan kregen we te eten. Een nachtje slapen en dan kregen we alles mee met een kinderwagen. En dan reden, gingen we de andere dag weer terug naar Rotterdam. Was ongeveer zes uur lopen

En u heeft ook het bombardement op Rotterdam-West van nabij meegemaakt

“Daar klopt niks van”, had hij gezegd, “daar klopt niks van”. Dus heeft hij het boek herschreven en die boeken werden aangeboden door de kok hofmeester van de Trito in het zeemanshuis of, ehh, nee, ehh, Scheepvaartmuseum Rotterdam

Als je op de Rotterdamsedijk stond, kon u dan de rookwolken van Rotterdam zien?

Het bombardement van Rotterdam was een paar dagen daarna

Ja, toen is Rotterdam dus gebombardeerd.

Heeft hij nog last gehad van razzia’s?

Mijn vader was van 1902, dus hij was precies veertig jaar toen de razzia’s er waren.

De grootste razzia is in november 1944 geweest, na alle oproepen daarvóór.

En die razzia was inderdaad in september 1944.

Op de tram en de trein, de trein van station Rotterdam-Maas,

Dat was in Rotterdam, maar dat was nog niet in Blijdorp.

De dierentuin van Rotterdam was op de Diergaardesingel, in de stad.

Ik studeerde destijds in Delft, maar ten gevolge van een razzia op de school werd er

in die tijd, ik ga vandaag naar de overkant, dat was naar Rotterdam-Zuid.

Ja, dat leek een heel eind weg, Rotterdam-Zuid was

En u zei doordat ik niet de colleges kon volgen bevond ik me toevallig in maart ’43 in Rotterdam.

Ja nou ja omdat toen, er was een razzia geweest op de

Nou niet zover daar vandaan hoor want ik weet niet hoeveel u bekend bent in Rotterdam.

En later zaten we in huis bij mensen die angstig waren en Rotterdam ontvlucht

Dan is het zelfs zo dat zelfs in Rotterdam heel veel mensen zijn die dat eigenlijk niet weten.

Dat ik daar woonde, ze zeggen als er razzia komt en ze

Ik ben geboren op 7 januari 1932 op de Putselaan, in Rotterdam-Zuid, en als baby ben ik verhuisd

Nou daar was het veel rustiger in Rotterdam-Zuid.

Uit de buurt of van elders in Rotterdam?

over Rotterdam-West en wat daar allemaal gebeurd was?

Maar ik wilde altijd weer terug naar Rotterdam-Zuid.

Ja want dat is nog wel bizar, want bij die grote razzia is uw vader niet opgepakt?

En dat was in Rotterdam een grote zaak?

Het was dan wel oorlog maar wij hadden toch mensen die uit Rotterdam kwamen, ging dan nog net.

Want die zijn echt verplicht om dit te doen. Maar die hogere bazen. En er werden Razzia’s gehouden.

hogere heren, razzia, en dan pikte ze er ongeveer 3,4,5 uit en die werden eruit gehaald en

Er was er eentje bij die wist ook wel te vertellen dat de razzia’s kwamen.

Wij hoorden dan ook dat Eindhoven gebombardeerd zou worden en Rotterdam.

Nee, dat kan ik niet zeggen. Wij vonden het we altijd wel erg als de razzia’s er waren.

Dan gaat het meer over van Rotterdam is gebombardeerd en Eindhoven

Rotterdam toen, dat laatste gedeelte van de meidagen dan.

Alles liep eigenlijk nog, het was nog niet zo’n tijd van razzia’s, dat was nog niet zo.

binnen.’ Mijn moeder wist natuurlijk wel dat die razzia voor de deur

Was hij niet bang voor razzia’s? Of zat uw vader buiten de leeftijdsgroep?

vandaag razzia.’ Dus alles moest binnen blijven en mijn vader had ook collega’s die kwamen

Wat er wel gebeurde… dat de mensen daar wel onderdoken met die razzia, in die tuinhuisjes.

En toen stapten we in Rotterdam uit, uit de tram, bij DP. Daar hebben we uren gezeten.

’n negen, tien jaar oud toen de oorlog uitbrak. Het bombardement op Rotterdam, hoe heeft u dat ervaren?

Het grote bombardement op Rotterdam.

Dus elke week moest daar zand gestrooid worden en dan ging het zand er weer uit en er moest weer gespoeld worden. Op een gegeven ogenblik kwamen de Duitsers langs en er werd een razzia gehouden, moest hij mee. Ja dat was wat. En je wist niet wanneer hij terugkwam. Enfin, ik was met dat oude mens van 75 en alles moest gedaan worden. Een paar maanden ging eroverheen en ik moest mest rijden naar de was dat was een hoge rug, daar had iedereen een stukje grond. En ik moest een paard vangen, dat was een heel jong paard, dat moest nog beleerd worden en alles. Dat was verschrikkelijk, ja verschrikkelijk, het was wel een belevenis. Maar gelukkig na een paar maanden kwam die man terug. Nou, een paar maanden, ik denk dat er wel een maand of vier overheen gegaan is. Dus die man kwam terug en tot aan de oorlog ben ik daar geweest.

Nou die contacten van dat het oorlog was had ik helemaal niet. Schrijven of zo dat ging helemaal niet. Wel is hij een keer gekomen toen de oorlog voorbij was, maar daarna , want hij had ook geen geld, hij was ook arm. Ik bedoel, er was geen geld vlak na de oorlog. En toen is hij geweest, want toen had hij een piano verkocht vertelde hij. En toen is hij met Smits, Smits vervoer van Rotterdam, dat is wel leuk om te vertellen, daar vervoerde hij altijd alles mee. En met die wagen is hij dus naar mij toegekomen. En toen heeft hij dus gevraagd aan die man of ik nog een jaar kon blijven. Want dat hij geen ruimte had.

Maar die heeft in Rotterdam wel ?

Ja, over het bombardement van Rotterdam, er zitten natuurlijk nog een heleboel verhalen, maar ja daar heb je niets aan.

Rotterdam, het Marconiplein.

stonden wij in de kamer en daar hebben wij Rotterdam zien branden.

weet gekomen, dat je op de Kruiskade in Rotterdam vermicelli kon krijgen.

of was hij te oud om bij een razzia opgepakt te worden?

We kwamen bij de IJsselbrug en toen hoorden we dat er razzia’s waren. En daar stonden de Duitsers.

In Amsterdam. En toen zijn we van Amsterdam met een boot naar Rotterdam gegaan.

Ja, die was net voor de oorlog getrouwd. Haar baby is geboren tijdens het bombardement van Rotterdam ja, daaromtrent.

Die woonde in Rotterdam-Zuid.

U vertelde dat u op de Rotterdamsedijk stond, in mei 1940. U zag dat Rotterdam brandde. Werd aan u verteld dat het oorlog was?

En uw vader was waarschijnlijk te oud voor de razzia?

…) ik heb… ja, je zag er eigenlijk weinig jonge mannen lopen. Ik denk dat er een hele hoop of al weg waren of al ergens ondergedoken zaten. Ik kan me niet herinneren dat ze daar veel mannen meenamen. Nee, die werden allemaal op de tram gezet en allemaal naar Rotterdam gebracht.

Toen bent u met de trein naar Rotterdam gegaan of naar Schiedam weer?

ar Den Haag, eerst naar Rotterdam, daar hadden ze ook een internaat en daar hebben we geslapen met de examenklas en toen de andere morgen vroeg naar Den Haag. En daar hebben we examen gedaan.

’s of dergelijke, wel in Gouda, maar ja, dat we dan later hoorden. Maar in Schoonhoven kan ik me niets herinneren van razzia’s. Terwijl er een groot Garnizoen lag.

Nou ja goed, die is toen niet gevorderd. Maar hij had trouwens ook een Ausweis hoor, hij mocht ook na achten op straat, want hij beheerde de ziekenwagen en en daar moest hij voor als die nodig was en dan, moest hij ervoor zorgen dat die chauffeur kwam met die ziekenwagen enzo. En ja, hij had, hij mocht dus wel na achten op straat. Waarom die dat had, weet ik, of dat nou alleen daarvan was weet ik niet hoor, enne. Maar, dat deed hij wel eens, hij heeft wel eens mensen weggebracht die dus, er kwamen nog wel eens mensen uit Rotterdam of uit andere plaatsen naar, lopende hoor of op een gammel fietsje, en nou ja die wilden dan proberen naar het bevrijde zuiden te komen en die heeft hij wel eens weggebracht over, naar de pont. Die ging toen nog wel, een klein pontje, en dan als het, lukte het hem wel eens om ze op die pont te krijgen en als ze aan de overkant waren, nou ja dan moesten ze het verder weer zelf uitzoeken natuurlijk.

Maar daar hadden ze de hele oorlog gezeten, ja en die hebben het gelukkig overleefd. Maar of ze nou, toen zijn ze vertrokken geloof ik, en nog altijd vraag ik me af of de, die, er was een bokser, Bep van Klaveren, of dat een zoon was, want ik dacht toen dat ze, maar dat weet ik niet zeker hoor. En die woonde in Rotterdam dacht ik en toen zijn ze weggegaan uit Schoonhoven.

want neem nou bijvoorbeeld Haarlem waar die bommen op gevallen zijn, nou ja Rotterdam, dat is verschrikkelijk natuurlijk, en maar ja dat heb ik dus nooit meegemaakt gelukkig. We hebben het wel zien branden, je kon bij ons Rotterdam zien branden hoor. Dat was ontzettend, ja.

lucht vallen en toen werden wij, toen bleek dat het allemaal as uit de lucht van Rotterdam was.

En er kwamen toen pamfletten dat Rotterdam gebombardeerd was en als Nederland zich

De markt is later ook een plek geworden waar razzia’s hebben plaatsgevonden.

He, je kreeg die werkkampen, je kreeg de razzia’s, je kreeg de, de oproepen van: ‘Men Moest’.

Oproep gekomen ‘we moeten’. En, en, en de razzia’s enzovoort, Hollandse

De Kaplaars gestaan en we hebben Rotterdam in brand zien staan.

Dan was er een razzia en dan werden de mannen van huis

Dan had je wel dat je Rotterdam in de brand zag staan, maar

Toen kwamen we daar op het station en toen stond de ‘Reus van Rotterdam’ daar

nog… Die had je toch vroeger: de ‘Reus van Rotterdam’, dat was een heel grote man.

Dat herinner ik me nog, ze hadden ook nog in Bergen want die oude Fokkerjagers, bommenwerpertjes van die tweedekkers weet je wel, van die oude toestellen. Dan gingen er een stuk of 4 laag langs de kust over water heen als het waren langs het strand, richting Rotterdam die moesten daar die Duitsers die daar bij de Maasbrug en de weet ik het die moesten ze bombarderen. Ik heb er geen een terug zien komen. Want ja ze hadden niet zoveel benzine dat ze lang in de lucht konden blijven dus ze hadden terug moeten komen waar wij aan het werk waren maar er is geen een teruggekomen. Ik denk dat ze allemaal neergeschoten zijn. Door die Duitsers want dat was natuurlijk geen partij voor die Duitsers die dingen

t en gezakt klaar staan op appèl staan. En dan gingen ze hier of daar heen de boel afzetten, razzia he

Ja. Ja. Ja ik had alle Ausweisen die je nodig had, die had ik wel, maar met een razzia liep je gevaar want ik weet het wel van mensen die ook bij ons werkte onder andere iemand uit Bever- Wijk aan Zee vandaan, die is in Beverwijk met een razzia opgepakt die is hup naar Duitsland getransporteerd en nooit meer teruggekomen. Ja. Kijk, daar keken ze dan niet naar he

Nee want kijk weet je wat je had, als je dat gebeurde dus wel, met van razzia dat ze kwamen zoeken naar iemand, en dan zei ze ja er is niemand, en dan stond er een foto! Weet je wel, en dan gingen ze struinen want ja waar is hij dan

die ging dan vanaf amsterdam en leiden en rotterdam ook geloof ik nog een.

eigenlijk in feite van tevoren al wanneer er een razzia zou zijn.

Dus daar bivakkeerden wij dan in de dagen of nachten als er razzia gehouden werd.

eigenijk aangedaan hebben, beginnende bij Rotterdam bij de bombardement, dat lag natuurlijk

íet, ik fietste er langs naar de Diamantbuurt. Later hoorde ik van die razzia, op het Jonasdanielmeijerplein. Op die tijd was ik onderweg; op de fiets.

íe nummers, die hadden een plat dak. Je kon er via de trap makkelijk komen, via een luik. En ik heb verscheidene keren op het dak gezeten (...) als er razzia’s in die buurt waren en wij dat wisten. (...)

“U heeft in ’43, op 13 mei daar op dat platte dak wel veel kou gelden; we hebben u daar zien zitten.” Die eh buurman. Dat was die ene keer dat ik vluchtte over het platte dak, ja. D’r was een razzia. Ze waren ook aan de deur, ja.

Dat is ehm in 19 (...) 50.Toen ben ik naar Amerika gegaan, een aantal maanden, om een een rapport te schrijven voor Dectivity Team, om de Amerikaanse drukkerijen te eh bekijken. En dat (Wijst aan op een foto) is in Rotterdam, aan de kade. Dat is dus eh vier, vijf jaar na de oorlog.

Van twee wisten ze helemaal niets… En toen hebben ze met de razzia onze Cor en onze Mart meegenomen.

Of Rotterdam?

Of uit Rotterdam of uit Amsterdam En naderhand van Wim

Floortje is met de razzia afgevoerd met die andere kinderen. Waar is zij terecht gekomen.

een hele hoop jongelieden waren daar, toen kregen ze razzia.

vliegtuigen van oost naar west en die parachutisten landden in Rotterdam.

in Rotterdam vol met soldaten die kwamen er toen ook uit.

ze toen Rotterdammers.. Havenarbeiders uit Rotterdam vandaan.

Dat ze uh, ja, toen was er een grote razzia, dat is ook nog…”

“Zoiets ja, ja. Toen was er een grote razzia.

“Nou dat was het ook, ja. Dat is natuurlijk niet zo erg als in Rotterdam.