Het is vandaag 24 september 2009. Wij zijn in Amstelveen.

Nicole van den Bosch interviewt Jos Keune van het 43e ZVE Huzaren van Boreel voor het

project ‘Het erfgoed van de oorlog'. Meneer Keune, waar en wanneer bent u geboren

Ik ben geboren 1929 en dat was in Diemen. Aan de rand van Amsterdam. Op de Diemerkade

En welke dag

28 me

En hoe was de gezinssituatie waarin u geboren werd

Toen was ik de, een, twee, drie, de vierde. En daarna zijn er nog twee gekomen.

De oudste was een jongen, dan kwamen er twee meiden, toen kwam ik en toen weer twee meiden.

En toen is het... vonden ze het kennelijk genoeg

En wat voor werk deed uw vader

Mijn vader was een kantoorman, die zat op een effectenkantoor.

Al heel lang en dat was echt een zittenblijvertje ook, die

bleef daar en die heeft daar tot z’n pensioen toe gewerkt

En uw moeder zorgde voor de kinderen

Dat kan je wel zeggen ja, en dat heb ze wel heel goed gedaan dacht ik

Want dat was toen zo, die maakte ook alles zelf en dat was echt,

ja, geen topsalaris mijn vader natuurlijk en al die kinderen.

En mijn moeder naaide alles ook zelf en die, daar hebben we een goede en hele leuke jeugd mee gehad

En u ging naar school, wat voor opleiding heeft u gehad

Mag ik u uw volledige naam vragen?

Sumba Tuasikal.

En is uw geboorteplaats ook in.

Ook in 1934.

In welke maand?

Wat, Meneer?

Maand ...? 6 Maand.

Datum?

Februari.

Februari?

Ja, de tweede.

De tweede. Bent u ook hier in Pelauw opgegroeid?

Hier opgegroeid.

Hier op school geweest?

Hier ook op school geweest, samen met hem.

Oh ja.

Eén.

Basisschool?

Ja.

En tijdens de oorlog met Japan, hoe oud was u toen, hè ... was u een jongeman?

Dus wie was nu ook alweer die Muskita?

Die Muskita was toen van het leger TNI.

Maar hij is een neef van uw moeder?

Ja, ja, van mijn moeder. Zijn grootmoeder en mijn moeder zijn gezusters. Als ze met vakantie komen, wonen ze altijd bij ons thuis. Toen hij het hoorde, hij was ons gaan zoeken, waar het huis toen ..Waar we nou opzetten, het is nog het huis van een neef. Ook een Pattinama, oom No Pattinama . Die was ook terug, die was naar Nederland gegaan, heeft een huis laten bouwen, maar toen hij dacht dat hij hier terug kon gaan naar Ambon, toen zei hij aan mijn moeder en mijn vaderjullie huis is al in brand

betaalden wij een rijksdaalder).

En toen had mijn man pas 86, 86 rupiah. Voor die tijd, 1000 was er nog niet. En zo kregen we dat huis van die man. Muskita was hier gekomen met het leger om alles weer goed te maken. En toen was hij ons gaan zoeken. Papa zei, mama en de kinderen zijn niet hier. Waar dan oom Jan, weet niet, ze zochten tot aan Hatalai. Ze hoorden dat we ons hadden teruggetrokken, het leger zocht ons tot in Hatalai, we waren daar niet. Het leger zei dat er geen tante Mual eh Manuputty en Nolly Mual was. Nou waar moesten ze zoeken, ze zeiden in Kusu Kusu Sereh. In Kusu Kusu Sereh, zeiden ze weer dat al naar Latuhalat waren gevlucht.

Toen gingen ze zoeken in Latuhalat, ze wisten niet dat mijn man rijst moest uitdelen in Eri. Je krijgt eerst Eri en dan pas Latuhalat. Daar wordt die beras2 gebracht en van de negorijen moeten daar hun deel halen. En daar werkt mijn man. En toen zei mijn man eh, ene Joost Muskita zoekt jullie. Waar. Het leger is aan het zoeken. En toen zeiden ze tegen papa, at mama met ons in Latuhalat was. Lalu papa was met Joost naar Latuhalat gegaan. Toen zei hij, oh hij is zo blij dat hij ons ontmoette. Hij zei pa, u moet terug, u moet terug. Hoe kunnen wij teruggaan? Je wordt wel opgehaald, je wordt wel opgehaald.

jke relleces uitbraken.

Nadat krijg je de permesta, na de RMS krijg je de permesta. La itu wat willen ze eigenlijk. Ze willen iedere provincie willen ze apart staan. Ja, dat hebben jullie toch ooit gehoord. Sumatra wil apart staan, en nou Menado wil ook apart staan. Dus komt die, hoe heet hij ook alweer, Sumual, dat is geen Mual, Sumual, want wij heten ook Mual. Die Sumual was ook kapitein of zoiets. Nou die wil ook een aparte..

In welk jaar was dat ongeveer?

Eh wanneer was dat ja. RMS was in 50. Mama was gestorven in welk jaar ja? In 68 of zoiets?

Toen pas.

Eh, 58 of 68. Mama was toen, Dave is nou 53, nou 50 jaar geleden? Wanneer is dat?

58

58 ja. Dave was toen 3 jaar, nou is Dave 53. Dat is 50 jaar geleden. Toen was mijn zoon gedoopt.

Dave is uw zoon.

Mijn zoon, oudste zoon. En mijn broertje, jongste broertje, die is van het onderwijs. Samen met deze Habibi.

Oh ja, wat u vertelde ja.

Omdat hij, moeder niet kan krijgen, maar al gesloten omdat het permesta is. Er is geen verbinding meer .

Iedereen vluchtte. Wij verstopten ons niet, wij renden naar het srand, om te zien hoe.. Nou van Halong gaan ze hem beschieten, alleen moeten we onder die grote bomen staan, zodat je krijgt geen scherven van die kanonnen en zo ja. Nou je ziet dat die Halong gaat beschieten

Kun u iets vertellen over uw jeugd

Ja, dat kan ik wel. Een leuke jeugd vroeger, in het begin dan. En dat is dus eigenlijk gestopt tijdens de oorlogstijd, de echte jeugd. Dat kan ik dus verder vertellen. Je bent dus elf jaar als de oorlog aanbreekt. En met je zestiende is het dus afgelopen, en in die tussentijd heb je geen prettige tijd gehad, nee

En hoe zag het gezin er uit

Vader, moeder, en nog een broer, die jonger is dan ik. En, die oorlogstijd was in Amsterdam heel erg moeilijk uiteraard. Je had er veel mensen in de omgeving die in het verzet zaten. En veel joden mensen bij ons ook in de buurt. Trouwens, wij hadden drie Duitse joden in huis. Die waren verborgen, en dat is een bepaalde tijd geweest, dat ze verraden zijn. En ja, dan begint de narigheid

Pa gaat naar een concentratiekamp, en intussen is moeder ziek geworden. Heeft tbc gekregen. Dus wat deed deze jongen? Die moest dan niet meer naar school, want dat was er toch niet meer. Ik zat op de Mulo toentertijd. Dus je ging eten halen. Eten halen uit de Wieringermeer. En dan ben je toch ongeveer veertien, vijftien jaar, dat je dat moet doen. En later heb ik dat gedaan in Overijssel, in de buurt van Lemele. Daar ging je dus een week werken, en met wat ik dus verdiende aan eten, daar ging je proberen mee terug te komen. En mijn bonkaart was dus uiteraard in Amsterdam, dus daar hadden ze extra voordeel bij. Maar ja, je moest maar eens zien als een jongen van die leeftijd, dat weg te smokkelen. Misschien heb je wel eens gehoord dat er veel posten waren, die alle mensen aanhielden. En alles wat je bij je had, dat werd dus afgenomen. Dus het is me redelijk wel goed gelukt ja. Nou, dat is dus eigenlijk de oorlogstijd geweest

Wat deed uw vader voor werk

Nou eigenlijk was ie dus werkloos in die... voor de oorlog. Want, je weet, de crisis tijd begon in 1929 zo een beetje. De beurskrach. En hij heeft toentertijd nog tijden gewerkt als metaalarbeider. Dan was je een machine bankwerker, was je eigenlijk. En op een bepaald moment ben je werkloos, want daar is niets. Daar is voor niemand meer. Dus dat was stempelen. Dan ging ik wel eens mee

Dan zag je lange rijen mannetjes, die een stempeltje moesten brengen. Het idee van: Als ik hier ben, en ik zet een stempel, dan werk ik niet, stiekem. Maar ik weet nog wel dat wij dus met vakantie altijd naar Hilversum gingen. Dat is namelijk hier aan het einde van de straat. Daar was toentertijd een kampeerterrein waar we terecht kwamen. En ik wist wel dat ik als een jongen van zes jaar met de fiets van Amsterdam naar Hilversum moest fietsen, met mijn ouders mee. En in die tijd was pa... moest dus ook stempelen. Die reed iedere dag van Hilversum naar Amsterdam, en van Amsterdam naar Hilversum. Want er moest, meen ik, tot en met zaterdag... van maandag tot en met zaterdag moest er gestempeld worden. Dus dat was een hectisch probleem op dat moment. Maar later, ja, oorlogstijd, is ie dus terecht gekomen bij Fokker. Daar heeft ie gewerkt. En toen zijn die... Duitse joden zijn opgepakt

niet bij. Je moest maar aan het werk. Dus dat heb ik gedaan bij een rubber groothandel, ben ik gaan werken. Totdat je in dienst moet

ë tijd. Even kappen(?)

We wilden nog even terug naar de oorlogstijd, of wat daarna gebeurde. Want wat gebeurde met uw vader, kwam hij terug uit het concentratiekamp

(midden in een zin) Hoe de gezinssituatie was, en dan over de oproep. Of u nog dingen weet over de tijd: Hoe viel die oproep bij u? En dan meer over de keuring nog, en het gaan naar de Huzaren

Wat gebeurde er na de oorlog? Kwam uw vader terug uit het concentratiekamp

è, achter de hei hier

het stukje voor de oorlog, eigenlijk. Na de oorlog, mijn vader terug. Ja, wat moet je dan. Geen school meer, en ik had er ook geen zin meer in. Dus toen ben ik ook echt gaan werken. En dat heb ik verteld hè? Rubber groothandel was dat

Was het gezin religieus

Nee, wij hadden geen geloof. Hoewel mijn ouders allebei Luthers waren, van huis uit. Dat is niet doorgegaan. Dat was een kwestie die ik verder maar niet wil vertellen hoe dat verlopen is met de dominee. Dat was geen leuk idee, althans, wat ik later gehoord heb van mijn vader. Dus ik was eigenlijk een, zeg maar, ongelovige, in dit geval. En als zodanig ga je dus ook de dienst in

Want hoe... U kreeg een oproep, wat was uw reactie daar op

Ja... Je moet in dienst, je bent dienstplichtig. Je moet. Je gaat in dienst, dat kan. Doe je dat, dan... ja, wat krijg je dan? Een gevangenis straf was daarbij. Of de Utrechtse Munt. Guldentjes persen. In de Munt. En misschien dat er nog andere mogelijkheden waren, dat de mensen dus een ander dienstverband kregen, min of meer. Ik ben in dienst gegaan, en... ik was er eigenlijk niet op tegen

En thuis

Dus Opa, mag ik vragen naar uw volledige naam en geboorte?

De volledige naam is Amatus Alex Renjaan. Dat is de volledige naam.

Verder, waar bent u geboren?

Ik ben geboren in Tual, op Kei.

En de geboortedatum?

De geboortedatum is 21 september '21.

Dus u bent momenteel ...

Momenteel zevenentachtig jaar.

Zevenentachtig?

Zevenentachtig.

Als ... eh bent u opgegroeid in Tual?

Ik ben opgegroeid in Tual

En ook op school geweest in ...?

Naar school in Tual, ook in het dorp, in Tual.

Oh ja, als het zo is welke school heeft u doorlopen?

Alleen de lagere school. Vroeger, in de Nederlandse tijd, he, konden wij geen enkele

kosten betalen. Daarom alleen maar tot de lagere school. Dus alleen vanaf de eerste

klas tot de derde klas. Er was geen zesde klas meer. Dat ... buiten de stad, daar

had je de zesde klas, maar in het dorp zelf had je alleen maar tot de derde klas.

Oh ... eh en welke taal werd er op de lagere school gevoerd? De Nederlandse taal, niet?

Kunt u misschien vertellen waar en wanneer u geboren bent, en wat de gezinssituatie was

Ik kom uit een gezin van zeven kinderen, dus negen personen. Ik ben geboren op 6 oktober 1929 in Leeuwarden. De gezinssituatie: drie zussen, en drie broers, en ik was het middelste mannetje, dus de oudste zoon, maar eigenlijk, ik heb drie ouderen zussen. Mijn vader was een, wat je toen noemt een handelsagent, nu zou je zeggen een agenturenhandel, in textiel in hoofdzaak

A. Tegenwoordig noem je dat geloof ik mannequin. Dat is ongeveer de samenstelling, ik weet niet wat u er meer aan wilt toevoegen? Een eenvoudig gezin, we woonden in het hartje centrum van de stad, behorende bij de, wat een beetje vreemd was in Friesland, de Katholieke kerk, we zijn katholiek opgevoed, Rooms Katholiek. En ja, ik kan zeggen een fantastisch gezin, prima met elkaar en dat is in de oorlogsjaren alleen maar verstevigd

niet praten, niet vragen waarom, dat moest gebeuren, en daarbij waren nog alle mogelijke activiteiten om in die ondergrondse een stukje financiën op tafel te brengen, dat ging dan via de verkoop van foto’s van het koninklijk gezin

6, ben ik naar de lagere school geweest, zeven jaren

e, althans in ons gezin niet, daar moest wat op tafel komen, dat ging dus door zoals het in de oorlog was, dus werken, en dat leren dat moest je erna doen

Dat is ook zo gebeurd, ik ben kort na de oorlog gaan werken. Ik werd gevraagd in een kledingzaak om daar als aankoper, verkoper een beetje mijn centjes te verdienen, dat ging toch wel goed dacht ik. En toen kwam de dienst. In 1948 werd ik er op gewezen, kreeg je dan en briefje, dat volgend jaar moet je in dienst dus je moet nu gekeurd worden. Nou dat is gebeurd, ik werd goedgekeurd, en in 1949 moest ik in werkelijke dienst, in maart 1949, naar Amersfoort in de Prins Willem III Kazerne bij het regiment Huzaren van Boreel. Ik heb daar mijn Primary Training gehad. Ik moet erbij zeggen ik ben een redelijk recalcitrant mens, dus ik hoef niet altijd helemaal te verduren van mezelf

Maar goed, ik ben op een gegeven moment met nog een aantal vriendjes naar Utrecht verbannen. Zo heb ik het zelf altijd gevoeld. Ik moest een opleiding doen voor geneeskundige verzorging, dat lag me eigenlijk helemaal niet, hoe ze erbij zijn gekomen weet ik niet

Wat was de aanleiding

De aanleiding, nou er was eigenlijk geen aanleiding. Je werd na zes weken, werd je gewoon ergens bij ingedeeld, en ze dachten die kerels moeten daar een opleiding krijgen voor gewonden verzorgen of whatever. Ik heb dat nooit zo gevoeld, en een opleiding, welke opleiding is me ook nooit helemaal duidelijk geworden, nou het beviel me helemaal niet, dus het is helemaal een verprutste tijd geweest: vijf weken. En ik weet wel dat ik mij in die korte tijd in Amersfoort, toch wel bij die Huzaren van Boreel me op mijn plaats voelde. Misschien was het ook wel die zwarte baret hoor

In die tijd, beleefde je dat toch wel allemaal een beetje anders dan nu en een uniform en militairen in 1948 nog, was toch wel, een redelijk respectvol mens met de achtergrond van de oorlog, militairen hadden ons toch bevrijd, en ik denk dat dat toch redelijk lang een naijlings effect heeft gehad

Ik wilde nog even terug gaan naar de oproep voor de dienstplicht, hoe ging dat, wat was uw reactie

Nou ik vond dat eigenlijk niet zo erg, maar ik denk dat gezien vanuit de situatie waarin je verkeerde, je moest gaan werken, je was nog in een bepaalde roes nog wel denk ik, een beetje van de bevrijding, een andere wereld, een wereld die eigenlijk nog voor jou heel veel denk ik in zich zou kunnen hebben

Ik weet niet of ik er zo bewust over dacht als dat ik het nu uitspreek. Maar ik denk dat dat toch wel ongeveer iets was van 'jongens er gaat nog iets gebeuren', en dat gevoel had je, we zijn bevrijd maar je hebt eigenlijk nog niet een heel goed doel voor ogen. In mijn beleving is het in ieder geval zo geweest denk ik, dat de toekomst, wat was de toekomst, daar had ik nog niet een duidelijk beeld over. Dus misschien kwam het ook wel als een hele mooie onderbreking, denk ik, het zou best kunnen. Ik heb het niet als een hele vervelende gebeurtenis ervaren. Ik zat niet in een bedrijf waar ik uitgehaald werd, althans de baan die ik had, nou die kon ik zo weer oppikken voor mijn gevoel, dus daar heb ik helemaal geen probleem mee gehad. Studie, was ik van plan, want dat had ik al in gedachte voor na de diensttijd ingepland, dus nou ja, laat maar komen. Dus ik heb het niet als heel vervelend ervaren, nee

ë, was dat iets waar u zich bewust van was

zo duidelijk want dat was een aflopend gebeuren. Wat ik me ervan herinner, was toen ik in dienst kwam heb ik niet gedacht, zo, ik moet naar Indië

ë toe moet. Ik heb daar helemaal geen speciale gevoelens bij gehad, helemaal niet

En wat waren de verhalen die u dan wel hoorde van die broer van die vriend

é, het is naar me toe gekomen en ik heb wel gedacht van Jezus dat zal je gebeuren zeg, dat is toch nogal wat. Maar goed hij was vrijwillig en ik heb er verder geen gedachte bij gehad, helemaal niet

st te brengen en om dus die bevolking te beschermen. Ja hoe ik daar precies over gedacht heb dat weet ik niet meer

Meneer Elfring, misschien kunt u iets vertellen over uw jeugd en uw gezinssituatie?

Klopt het dat u 7 augustus 1929 geboren bent, in Bandung?

Dat is correct, in Bandung en ik woonde daar in nguntuba numero 12 en de gezinssituatie

was dat vader, moeder en nog een zuster, en ik had nog een zuster maar die woonde

in Soerabaja, die was getrouwd met een oorlogsvlieger die bij de KNIL werkte.

Ja, de jeugd zelf dat was niet zo prettig maar mijn zuster die was dan getrouwd

en met de eerste aanval, dat was in maart 1942 kwamen we in oorlog met Japan,

en bij de eerste aanval op Soerabaja, werd mijn zwager, die werd daar afgeschoten,

die is gesneuveld en daarna is mijn zuster teruggekomen bij ons in Bandun.

Het gedeelte waar wij woonden, dat werd omgeven met een, ja een bilike, dat

is een soort muur van bamboe en mijn vader moest zich melden in het LOG, dus

het Lands Opvoedings Gesticht en die hebben we toen niet meer teruggezien

En wij woonden dan daar, wij kregen in ons huis 1 kamer toegewezen, dat was

dan voor het hele gezin, mijn zuster is daar ook in dat kamp, is ze bevallen

van een nichtje van me en nou en dat kampleven dat was ook niet zo’n pretje.

Ik moest werken in de gaarkeuken, ik was ingedeeld bij de vuurploeg, ik moest daar iedere

morgen om vijf uur met een paar andere jongens het vuur aanmaken, wij moesten grote ketels,

van die drums, moesten we optillen en op het vuur zetten en zo werd het water gekookt.

En dan kreeg je allerlei karweitjes te doen

Wat voor werk deed uw vader, want hoe kwam..

Meneer Panman, waar en wanneer bent u geboren

Ik ben geboren, 30-11-1926, in de gemeente Muntendam. Het dorp heet Tripscompagnie. En dat is een veenkolonie

Kunt u iets vertellen over het gezin waarin u bent geboren

dat ik dat ervaren heb

Waar woonde u? Uw vader was boer

Mijn vader was akkerbouwer op een zaaizaad- en pootgoedbedrijf en in de oorlog hadden wij wel een paar koeien, maar dat ging meer voor eigen gebruik, maar verder wel bij herfstdag koeien kopen voor bietenloof maar om stalmest te produceren. Want mijn vader was nogal sterk op het gebied van stalmest. Die moet die grond in stand houden, die grond is een productiemiddel en die moet je in stand houden. Ik ben opgegroeid, tot mijn dertigste, daar. De laatste vijf jaar was ik dus zelfstandig boer op het ouderlijk bedrijf. Maar mijn broer was genoemd naar mijn grootvader en die moest opvolgen, hoewel ik de oudste was

ëndertig jaar boer, ben ik dus omgeschakeld op veehouderij om die grond in orde te krijgen

Wat kunt u zich herinneren van uw jeugd

stad

Ging het gezin naar de kerk, was het een religieus gezin

weer gezien

En hoe was het, ging u naar school als jongen

Ik ging naar de lagere school in Tripscompagnie en ik kreeg een nieuwe fiets (een glimlach verschijnt op zijn gezicht), van negentien gulden, een jongensfiets. En, toen was ik tien jaar, maar wij hadden het geleerd op een oude damesfiets. Zo ging dat toen. Daarna naar de MULO in Veendam en daar had ik de HBS achteraan moeten doen, maar de MULO dat was de ouderwetse MULO, woordjes leren. Maar wij hadden dus ook al typediploma en als ik dan dat vergelijk met Noord-Groningen, al die jonge boeren aan de HBS, een aantal maanden, en dan gingen ze naar de landbouwschool. Dus als jij een HBS had, dus je had nog geen typeles gehad, die jongens, die generatie, hebben nu ook geen computer, want ze kunnen niet met het toetsenbordje omgaan

En heeft u de MULO afgemaakt

Ik heb MULO-A

En ik welk jaar was u daar klaar mee, ongeveer

orlog.’ Wij waren aan het aankleden en vijf minuten later werd de spoorbrug in Zuidbroek opgeblazen, een enorme knal. Om zeven uur kwamen onze zes vaste medewerkers, no

s natuurlijk larie, maar dat gebeurde. Maar ik kreeg na die week een pakje Norsteeds(?) voor een kwartje. Nou de hele week gelukkig

Ik vergeet niet weer dat er driehonderd Duitsers op de fiets aan de overkant van het kanaal langs gingen, geweren op hun nek. En toen stonden die bakkersvrouwen met tranen in hun ogen achter de toonbank. Ja, haar man stond op de Grebbeberg. Al wij toen een mitrailleur gehad hadden, hadden we een hele zaak in puin kunnen schieten, maar goed, gelukkig dat dat niet gebeurd is, want dat was natuurlijk niet goed gewoon

Maar dat was oorlog. Onderduiker, kunstmestbommen, koolzaad. Wij hadden nooit koolzaad verbouwt, maar toen wel. Daar moet je je dan in inleveren, dat werd eerst verdeeld onder onze zes medewerkers en wat er overbleef dat hebben we weer ingeleverd. Er is genoeg gebeurd in de oorlog

Uw naam?

Eh, Cor Spoke

Ja en u bent wanneer geboren en waar?

18 maart 1923 geboren in Pematang Siantar op Sumatra.

En… de naam van uw vader?

Eh, Fred Spook, Fred J.N. Spook.

En kwam hij ook uit Indië of was hij een Nederlander?

Nee, Nederlander en mijn moeder was, eh, Indische.

Oké en uw vader was in Indië voor zijn beroep?

Ja

En wat deed hij?

Hij werkte bij de BPM

Oké, British, British Petroleum…

Nee!

Nee?

Bataafsche Petroleum Maatschappij!

Bataafsche Petroleum Maatschappij.

Dus Shell, Royal Dutch Shell.

O ja, oké (…)

Eh, en uw moeder, zij was Indisch wat was haar naam?

Uw naam voluit?

Felice Augusta Mostert, geboren Kaya? Mostert met een 't' hè.

Ja en u wordt volgens mij 'Zus' genoemd?

Ja, Felice afgekort en in mijn familie, door mijn broer, 'Zus', tante Zus.

En wanneer en waar bent u geboren?

15 maart 1923 in Tasikmalaja.

En Tasikmalaja is op welk eiland?

Eh, Java, west Java.

En heeft u nog broers en zusters?

Ja, drie,oudste broers.

Mijn oudste broer die heet Frans Willem en die is overleden en die woonde in Jakarta...

...Hij was eh, eh... hoe heet zoiets?

Warga Negara [de Indonesische nationaliteit hebbende HK:] geworden.

Hij was van de Gouvernementsmarine.

(kucht) Hij heeft dus gevaren en hij heeft in Terschelling heeft-ie zijn opleiding gehad.

En is heel lang... woonde hij in Indonesië. Met het overlijden ben ik er geweest.

En Otto, dat is mijn de tweede broer, die heeft altijd in Nederland gewoond.

En die heeft twee kinderen.

Frans had één zoon, hij was gescheiden en eh... en die zoon

woont hier in Nederland, in Amsterdam, Laszlo heet die.

Ja, uw naam?

O, Georgine, Eveline Poetiray; Sianturi-Poetiray dan, ja?

En uw geboortedatum?

Is 13 juni 1918

En uw geboorteplaats?

Besoeki

Besoeki is op Java?

Op Java, ja.

Mijn vader was toen hoofd van het kan… van het postkantoor, zo, maar ja, wij hebben, ik was

twee jaar, toen is mijn vader overleden, toen zijn wij naar, naar Soerabaja vertrokken.

En daar zijn wij dan opgegroeid. Ik ben in het weeshuis opgevoed.

Oké, u zegt ‘wij’, want u had nog een zus?

Wat?

U had nog een zus?

Ja, ik heb nog een zus en nog een zusje, maar dat zusje is

in Soerabaja overleden, eh, als baby, dus niet lang geleefd.

En mijn vader is in Besoeki gestorven, in Soerabaja begraven en… zat mijn moeder met

ons twee kinderen, maar toen is zij… ik was acht jaar, toen is mijn moeder overleden.

Dus, toen heeft zij toch besloten om ons in het protestants meisjesweeshuis te brengen.

Daar ben ik opgegroeid, protestants meisjesweeshuis.

Waar en wanneer bent u geboren meneer Terwijn

Ik ben geboren in Amsterdam, op 5 februari 1929. Het was in de Orteliusstraat in Amsterdam West achter het Mercatorplein.(meneer ter Wijn zit met armen over elkaar, ontspannen

In wat voor gezin bent u geboren

Ik was eerstgeboren uit dat gezin. En zoals jaren later in der jaren bleek ik heb nog drie broers en acht zusters

Acht zusters

Ja, ik kom dus uit een groot katholiek gezin, ja (licht schouderophalend

En wat werkte uw vader en uw moeder

Mijn vader, zoals ik weet, die is nogal jong gestorven, hij was 59 jaar die werkte in Amsterdam op de Kas associatie in de Spuistraat, dus die had een kantoorbaan, ja

Hoe oud was u toen uw vader overleed

…) ik zal, het was ná mijn Indië-tijd, ik zal een jaar of 22, 23 geweest zijn, Ja. Vlak na de Indië-tijd

En uw moeder was huisvrouw, of werkte ze

Ja, mijn moeder was huisvrouw. (licht schouderophalend), buiten de twaalf kinderen zijn er ook nog drie overleden, dus mijn moeder heeft bij mekaar toch 15 kinderen op de wereld gezet, dat mag je noemen een groot gezin, he. Ja.

Zeker, kunt u kort iets vertellen over uw jeugd

één wereld, dat was daar jong zijn, jeugd zijn, spelen, was heerlijk

toen, dat is wat ik mij daarvan herinner (schouderophalend).(…) ja

En zat u toen nog op school of ging dat niet meer

Eh nee, ik zat toen in Amsterdam op de Mulo, dat was een driejarige Mulo, het ik had het eerste en tweede klas doorlopen, en vanwege de oorlog, vooral het laatste jaar, de Hongerwinter dus, was het niet meer mogelijk om van Zwanenburg naar Amsterdam te gaan, en ja, je was gedwongen thuis, je maakte daar dus de oorlog thuis mee, je was bezig met eten zoeken, mijn moeder had een heel klein noodkacheltje en daar werden houtsnippertjes in verbrand (gebaard rustig, en zit niet meer met armen over elkaar), we hebben tulpenbollen geroosterd en gegeten. Op Zwanenburg, op Halfweg heb je een suikerfabriek, en in de bietencampagne, dan gingen wij als jongens achter die wagens hangen we mepten wat van die suikerbieten eraf, maar dat was niet spelen, dat was eten, want die suikerbieten hadden we nodig om in plakken te snijden (gebaart het in plakken snijden), en die sneden we in reepjes, zoals je dat tegenwoordig ook met kool doet, en mijn moeder, die bakte dat, dat vocht wat eraf kwam, een soort suikerachtige stroop, dat was voedzaam voor ons, en dat mengde ze aan met water, en van de pulp die overbleef daar werden broodjes van gebakken

…

Wat kreeg u verder mee van de oorlog

van 10 tot 80 werden meegenomen

Meneer Rombouts, kunt u ons vertellen waar en wanneer u geboren bent

Ja, ik ben geboren 25 april 1927 in Halsteren, en Halsteren is een kleine gemeente bij Bergen op Zoom. En Bergen op Zoom ligt, voor degenen die dat niet weten, in West-Brabant, aan de Oosterschelde. Zoals Antwerpen ligt aan de Westerschelde, ligt Bergen op Zoom aan de Oosterschelde. Toen ik een jaar of vier was zijn we verhuisd van Halsteren naar Bergen op Zoom. Mijn vader was een transportbedrijf begonnen, en hij vond het beter om in Bergen op Zoom te wonen, daar was een groenteveiling eh.. een groente en fruitveiling opgericht, om daar vlakbij te zitten, om zodoende zijn bedrijf te kunnen uitbreiden

Kunt u kort iets vertellen over hoe het gezin eruit zag, en uw jeugd

ol gehaald.. toen ze dertien was, en die moest moeders helpen, in het huishouden. En de andere twee meiden die volgden(begint op zijn vingers te tellen) huishoudschool, naaischool. Wat je vroeger had

En wat deed uw moeder allemaal

Nou, mijn moeder die deed eigenlijk een heleboel, want mijn vader die had dan dat transportbedrijf, hij zat vaak zelf op de auto. Hij was veel weg dus. Dus mijn moeder deed de binnenkomende telefoontjes, die er waren.. deed ze. Ze deed dan beneden met de chauffeurs bespreken van: Wie kan dat, en wie kan welke vracht doen, en hoe moet dat. En daarnaast deed ze dan ook het gezin nog natuurlijk. Dat was toen we in Bergen op Zoom zaten. Daarvoor woonde ze in Halsteren, had ze er nog een handel bij, namelijk in musterthout. Maar goed, toen ze in Bergen op Zoom waren hebben ze dat niet meer gedaan

En was het gezin religieus

dt, die laat je nu gratis ontginnen. En dan, de man, die het ontgonnen heeft, die kan er dan zijn boerderij op beginnen. Tarwe, dat was natuurlijk de Canadese graanschuur

En hoe kwam u de oorlog door als gezin

eg.’’ ‘’Ja, zet de radio maar aan.’

eegemaakt hebben. Een paar dagen later komen de Duitsers natuurlijk. Wij woonden in een woonhuis boven de garage. Een woonhuis met een erker, dus je kon de weg, waar wij woonden.. en dat was de toegangsweg, van Bergen op Zoom richting Roosendaal, Breda, richting Rotterdam

En dan kon je die weg vrij goed afkijken, en op een gegeven moment zien wij, kijkend in de (..?), zien wij in de verte, zien we een vent op een motor aankomen. Een militair. Dat moet een Duitser zijn(steekt zijn vinger in lucht). Maar, van tevoren, hadden we al.. Franse soldaten waren er al in Bergen op Zoom gekomen, om ons te helpen. En die stonden namelijk aan de weg, waar de weg afboog naar links.. hadden ze een pantserwagen opgezet, de Fransen. En die stond gericht op onze weg, want ze konden wel vermoeden, dat als de Duitsers binnenkwamen, dat ze via deze weg zouden proberen Bergen op Zoom binnen te komen. Dus die Duitser, die rijdt op zijn motor zo rustig die weg op, en vlak bij ons, voor het huis, gaat die Fransman.. gaat met zijn machinegeweer schieten. Die Duitser die valt, zijn motor valt om. Wij denken: Oh, die Duitser.. is die wel getroffen, of dood

rs stelen de Duitsers het. Dus dan kan ik.. (stopt om te lachen) beter die verrekijker meenemen.’’ Zo, dat waren eigenlijk onze eerste bevindingen van de oorlog

En ging u naar school nog een tijd

zo dun was ’t eh.. het was echt een garnizoensstad

In de oorlog eh.. We hebben natuurlijk hulp gehad van de Franse militairen, hoewel die daarna naar.. richting Zeeland gingen. En in Zee.. vlak voor aan Zeeland ligt ook nog een.. is ook nog een begraafplaats van Franse militairen. Ik geloof honderd man, of honderdvijftig man. Dat ligt daar al die tijd.. is dat daar nog. Zaten ook Marokkaanse soldaten bij. Ik weet nu niet of dat beroeps, of vrijwilligers waren, die dienst genomen hadden bij het Franse leger, want Marokko was toen ook een eh.. hoe noem je dat, een eh.. een kolonie van Frankrijk. Ja. Nou, dan krijg je de oorlogstijd. Krijg je natuurlijk de Duitsers die in eh.. in die kazernes kruipen. Ik zat toen op de HBS. En op een gegeven moment moesten wij ook.. werd onze school ook in beslag genomen. En gingen er Duitsers in

st-Brabant.. werd ie daar in het kamp opgesloten. En één van de andere leraren werd toen directeur van de HBS. Toen heette het nog de HBS. Naderhand kwam er een lyceumafdeling. Toen ik van de school afging, was het ’t Moller-lyceum(?)

Wanneer ging u van school af

Ik ging van school af.. Ik ben in 48 in dienst gegaan. Ik ben.. ja, ben ik tot 48 in dienst geweest. Ik heb namelijk wat vertraging gehad, omdat ik van de lagere school eerst naar de Mulo ging. Toen ging ik van de Mulo naar de HBS, maar dan moest je van de eerste klas Mulo weer terug naar de eerste klas van de HBS. En daar bleef ik prachtig zitten. Want je moest kennelijk huiswerk doen, en daar had ik niet zo een zin in. (lacht

Dus u werd meteen na de HBS, dat u daar klaar was, werd u opgeroepen voor dienst

Ja, ik wil graag uw naam weten, geboortedatum en geboorteplaats.

Uitgebreide naam is Johannes Eduard Kerkhoven en ik ben

geboren op Gambung in West Java, in 1925 [26 december].

U zegt op Gambung, is dat een dorp of een land…, een lander…, landgoed of…?

Het is een eh, theeplantage.

Oké, dus (…) ik zeg dus maar nee, ik moet vragen naar de naam van uw vader.

Mijn vader was Emile Kerkhoven.

En dat was, eh, hij werkte op de plantage?

Ja, hij was er ook geboren.

Ook geboren op die plek.

Ehm (…),.

Uiteraard weet ik dat de Kerkhovens bekend zijn door de Heren van de Thee?

Ehm, mijn vader die zou zich in zijn graf omdraaien

Was Heren van de Thee er geweest zonder eh, de hulp van uw vader?

Neehee, het zit een beetje meer ingewikkeld.

als-ie wist dat de Heren van de Thee geschreven was .

Nee, die had er niets mee te maken.

Oké

Kerkhovens en dat eh, Hella Haasse van die geschiedenis gebruik had gemaakt.?

O, ik had begrepen dat hij eh, de familiegeschiedenis had verzameld van de

Uw naam, geboortedatum en geboorteplaats?

èh!

Uw vader zijn afkomst en zijn beroep?

Mijn vader, die is geboren in Amsterdam, is een Hollander. Zijn beroep, eh, bollenbof van de provinciale waterstaatdienst. Als-ie in Holland was gebleven, was hij kantoorbediende gebleven, nou, je weet wel hoe dat gaat.

En uw moeder, die was Indisch?

Ja! Ja!

En haar afkomst, Javaans of Soendanees?

Dat zal wel Javaans zijn.

Dat weet u niet precies, maar ze was een echte Indische?

Ja! (haalt schouders op)

En heeft u broers en zusters?

één broer en twee zusters. Die zijn allemaal dood.

Waren zij ouder dan u?

(schudt nee) Jonger, ik ben de oudste!

En eh, u bent ook met een Indische getrouwd later?

Ja!

…?

Drie kinderen!

Kleinkinderen?

Vijf!

Mevrouw, hartelijk dank dat u ons wilt ontvangen. Allereerst wil ik u vragen uw naam en uw voornaam te zeggen. Wanneer en waar u bent geboren.

übun. Ik ben geboren op 20 februari 1931 in Waaur, op het eiland Kei Besar – Zuidoost Molukken.

Heeft u broers en zusters?

Ik was ongeveer vijf jaar oud toen mijn moeder overleed en mijn broertje stierf toen hij ongeveer twee jaar oud was. Ik was alleen met mijn vader. Ik ben in het dorp opgevoed door mijn grootouders van vaders kant.

Wat was het beroep van uw vader?

Mijn vader was tuinder. Dat was zijn dagelijks werk.

Tuinder? Wat verbouwde uw vader zoal?

één en ander, zoals bijvoorbeeld [maakt zin niet af]. Zal ik je wat laten zien?

…

Ik heb dit onlangs meegenomen van vakantie.

Vertelt u eens wat dat allemaal is.

… ook uit de tuin. En zoete aardappelen.

… Of u weer wilt gaan zitten en wilt u het nog een keer uitleggen? …. Wat is dit?

ïs in de tuin.

Dit is sago, het binnenste ervan, ook door onze ouders in de tuin geplant. En dit is [onverstaanbaar], in het Nederlands noem je dit tapioca. Op Kei aten we dat 's morgens dagelijks, in plaats van brood. De kinderen namen dat mee naar school, net zoals dit [laat iets in plastic zien]. Dit is ook een kenarinoot, het binnenste ervan. Dit is allemaal voedsel uit Waaur, hier leefden we van. Alleen wat het vlees betreft [maakt zin niet af] . We aten niet zoveel varkensvlees of kip, maar we aten dagelijks vis, daar op de Zuidoost-Molukken. En we dronken alleen koud water. We dronken geen warm water, want we dronken water uit de bron.

Ja. En deze producten, werden die verkocht of?

Er was niemand die het kocht, want iedereen had zijn eigen producten. We konden er toen geen geld voor krijgen.

Het werd voor eigen consumptie verbouwd?

Voor eigen consumptie.

Het werk dat u vader deed, was dat ook het werk van uw grootvader?

Ik ben geboren op 18 juni 1929, in Cimahi, West-Java

En uw naam?

Meisjesnaam? Ja, eerst 'Souisa' maar. J, Johanna Souisa-Idas.

Nu we hier gekomen zijn, willen we graag dat u vertelt

ë naar Nederland. Ja toch?

Ja

ë in 1951, de maand weet ik niet meer, maart misschien. Vanaf Jakarta, Tanjoeng Priok ging ik aan boord van de SS Roma, 30 dagen en 30 nachten op zee. We kwamen hier, in Rotterdam in april. Maar de datum weet ik niet.

In Rotterdam gingen we van boord. We hadden geen jassen, we kregen dekens om. Die dekens waren erg ruw. Daarna werden we naar Amersfoort gebracht. In Amersfoort kregen we aardappels te eten. Daarna kregen we een kledingpakket. Tweedehands, geen nieuwe. Maar dat bleef beperkt tot een jas. Alleen een jas. En toen: passen, aantrekken. Geen idee wat een herenjas was, wat een damesjas. We wisten niet wat links was, wat rechts. Gewoon aantrekken. En daarna, ik weet niet hoe laat, kregen we in Amersfoort te horen dat we naar Eijsden, Limburg moesten.

er, een kok en diens vrouw en twee Nederlandse meisjes die het klooster schoon hielden. Die heetten Ria en Gerda. Na wat heen en weer gepraat mochten we naar binnen en een kamer uitzoeken.

… En toen kregen we bruine bonensoep. Mijn God, het was midden in de nacht, geen tijd om bruine bonen te eten. Dus, nou ja, toen hebben we tot 's middags de buikriem maar aangehaald en honger geleden. Echt honger, al die tijd vanaf Amersfoort hadden we niet gegeten. Toen wilden we gaan slapen.

ë waren we witte lakens gewend. De dekens daar waren ook anders. Natuurlijk hadden we daar geen dekbed. In Indonesië hadden we geen dekbed. De dekens daar waren gewoon goed, maar deze dekens waren van die dingen waar je spullen mee inpakt. Overgordijnen waren er ook niet.

Noodgedwongen hingen we een deken voor het raam.

Dit was allemaal in Eijsden?

In Eijsden. We werden 's morgens gewekt door klokgelui. We konden koffie halen. We kregen brood en broodbeleg. Nee, eerst kregen we brood en broodbeleg. We dronken. En er werd gezegd dat we bij het luiden van de volgende klok om 9 uur melk moesten komen halen. We kregen ook een melkkan. Melkkan. Om 9 uur hoorde je weer 'tong tong tong tong tong' en we haalden melk. Daarna om 12 uur weer, konden we warm eten halen. We aten aardappelen, maar na die aardappelen had ik nog steeds trek. Ik zei tegen mijn vriendin, Wairisal, 'Usi Tien, laten we naar buiten gaan. Misschien is er een Chinees restaurant'.

adigd waren. Het zag er nog niet goed uit, nog niet netjes. We zochten en we kregen te horen dat er geen restaurant was.

We liepen langs de slager en we zagen daar een ham liggen. Zo'n grote. We dachten alle vier dat het gekookte varkensbout was. We zeiden tegen elkaar 'nou ja, dan kopen we gekookte varkensbout, we eten colo colo en we eten er brood bij'. Maar Usi Tien Wairisal sprak Nederlands. We gingen naar de groenteboer, we kochten rode uien, we kochten azijn, we kochten zout. Bij de slager kochten we gekookte varkensbout, maar het was geen gekookte varkensbout, het was ham. 'Mag ik een pond die?' Geen idee hoe het heette, ze wees er maar naar. De slager sneed het zo. Usi Tine zei

Gewoon in dunne plakken?

één na de andere aanstaarden.

Mijn man vroeg aan Usi Tien 'Tien, als ik iets tegen die kinderen wil zeggen, wat moet ik dan zeggen?' Toen zei Usi Tien 'Je moet zeggen: kom allemaal'. Mijn man deed dat: 'kom allemaal' en de kinderen gingen met ons mee. Ik weet niet hoeveel tientallen het er waren, ze gingen mee het klooster in. Maar eenmaal in het klooster, wat konden we ze geven? Gelukkig hadden we appels, chocola, er was van alles van het schip. Dat hebben we uitgedeeld. Mijn man rookte niet.

Wacht u even, dus u en uw man nodigden de kinderen uit in het klooster

Allereerst hartelijk dank dat u ons wilt ontvangen. U bent wat ziek, u bent wat nerveus. U vertelde mij dat u nerveus bent. Laten we rustig beginnen. Om te beginnen wil ik u vragen uit te spreken uw naam, uw achternaam, uw meisjesnaam. En dan uw geboortedatum en uw geboorteplaats.

Mijn naam is Lien Malaihollo-Upessy.

Ik ben geboren te Magelang op 16 september 1934.

Magelang?

In Magelang, ja. Magelang.

Magelang, op het eiland?

– Java.

Zuidoost-Java?

– Java.

We doen het kalm aan. Als u zich nog weet te herinneren, de tijd dat u nog klein was. U was een kazernekind?

Ik was inderdaad een kazernekind.

Nadat ik was geboren en ik, ik weet niet meer hoe oud was, bracht mijn moeder mijn broertje ter wereld om daarbij te sterven.

Welk jaar was dat, mevrouw?

Dat was, ik denk, 1938.

U was nog klein.

Ik was nog klein.

U was vier jaar oud.

Ja, dus ik heb eigenlijk mijn moeder niet gekend. Ik kende alleen mijn vader. Toen kwam de oorlog tegen Japan in 1940.

1942.

Kinderen van mijn leeftijd toen zijn anders dan kinderen van nu, wij kunnen ons niet alles herinneren.

Het is vandaag 12 mei.

We zijn in Hilversum bij mevrouw Salampessy.

Misschien kunt u zelf zeggen hoe, wat uw naam voluit is, wanneer u geboren bent…

Ik ben Jacoba Salampessy Talakua, ja. En 15 december 1931 ben ik geboren.

En waar bent u geboren?

Surabaya.

Ok, en was u…kwam u uit een groot gezin?

Ja, groot gezin ja.

Mijn moeder was overleden.

En toen is mijn vader weer hertrouwd, 1949.

En dan heb ik nog een half zusje twee, en twee broerJs.

Half broers. Nou ja, ik denk niet half. Maar ik denk ach, twee broers en twee zusters.

En de broers en zussen van, van eh die met uw moeder?

Ja. Van mijn deze moeder.

Ja, maar uw eigen moeder?

Eigen moeder is overleden.

Maar daar had u ook broers en zussen.

Eh ja, ik heb…Nou die andere broer is overleden. Ik heb nog een zusje in Breukelen.

Oh die heeft…die is er nog steeds.

Ja, die is nog steeds. Getrouwd met Bernardus.

Hartelijk dank dat u ons voor de tweede keer wilt ontvangen.

Allereerst wil ik u vragen uw naam uit te spreken,

uw geboortedatum en de plaats waar uw geboren bent.

Ik ben geboren.

Wacht u even, eerst uw naam.

O.

Jo.

Johanna Souisa-Idas.

Mijn naam is Johanna Souisa-Idas. Geboren op 18 juni 1929 te Cimahi, West-Java.

In de buurt van Bandung.

Cimahi?

1936, u was zeven jaar oud. Zeven jaar, zes jaar. Herinnert u zich dat nog?

West-Java.

Ik herinner me, misschien was ik 6 jaar oud, dat was misschien 1936 als ik me niet vergis.

Als u terugdenkt aan de tijd dat u nog klein was.

Ik zat op school, dat begon in klas 1 in het dorp Cihanjuang. Klas 1, klas 2, klas 3.

Toen, in 1939, kwam ik op de hoe zeg je dat?

Toch?

Jonge Meisjes School, in het Maleis.

In het Nederlands 'huishoudschool', maar in het Maleis is dat Jonge Meisjes School.

Eerst wil ik u vragen uw naam, uw voornaam, uw achternaam, uw meisjesnaam uit te spreken.

En wanneer u bent geboren en waar u bent geboren.

Ik ben Coba Laetemia, getrouwd met Mozes Laetemia.

Meisjesnaam, mijn meisjesnaam luidt Tahitu.

Geboren in Nevekoko – Timor Kupang op 23 december 1942.

Ja, dat is het. Ik praat in het Maleis. Ja, goed?

Dat mag.

Ja?

Dat mag, u mag Maleis praten, u mag Nederlands praten, wat u maar wilt. Nevekoko, Timor.

Timor Kupang.

Als we nu eens teruggaan. Als u probeert u de tijd te herinneren dat u nog klein was, uw ouders.

Ja.

Toen ik nog klein was woonden wij op Sumbawa, dat is op Timor hè?

[Bedoeld wordt waarschijnlijk het eiland Sumbawa].

In 1948 kregen de KNIL-militairen drie maanden verlof om huiswaarts te keren naar Ambon.

Laten we even teruggaan naar 1942, 1943, 1944.

Dat kan ik niet. Ik kan me dat niet herinneren want ik was toen nog klein.

Toentertijd was uw vader bij het KNIL?

Ja, hij was militair.

[ ]

24 juli 2008.

En het is een interview met meneer Gustaaf Eduard Ongkiehong.

Wij zijn hier bij hem thuis aan de Pijnboomstraat 74.

In ieder geval dank u wel dat u wilt meedoen aan het interview.

Ik heb u al verteld wat ongeveer de bedoeling was en het is eigenlijk de bedoeling dat u gewoon

vertelt wat u heeft ervaren en of u het interessant vindt zelf of niet, dat maakt niet uit.

Maar wat we graag willen weten is hoe u het een en ander heeft ervaren tijdens de oorlogsjaren.

Misschien kunt u iets over u zelf vertellen. Waar u bent opgegroeid, welke school?

Ik heb hier in het kort iets opgeschreven. Waar ik opgegroeid ben, dat is…

Van 1919 tot 1931 heb ik doorgebracht op Ambon.

U bent op Ternate geboren?

Ik ben geboren op Ternate.

Bent u daar niet opgegroeid verder?

Nee, vlak na de geboorte ben ik met mijn moeder naar Ambon gereisd.

Daar heb ik totaal geen herinnering aan.

Uw vader was ook in Ternate?

Mijn vader is op Ambon geboren en is getrouwd met een Ternataan.

Mijn moeder.

En die is gewoon tijdens de bevalling van mij teruggekeerd naar haar ouders en daar ben ik geboren.

Maar heel kort waarschijnlijk, want meer weet ik ook niet.

Kunt u uw naam vertellen en waar u geboren bent en wanneer?

Moet ik mijn meisjesnaam?

Ja. Uw meisjesnaam?

Dat is Kaihatu,gewoon.

...en uw voornaam?

Dat is Nora.

En wanneer bent u geboren?

22 mei 1926.

En u bent geboren in?

Batavia.

Batavia en u had broers en zusters?

Ik had een zusje, maar die stierf op haar vierde leeftijd,

toen was zij vier en ik was zes en ik heb nog vier broertjes.

En u bent de oudste?

Ik ben de oudste.

En de namen van uw ouders?

Pappie heette Jacob Kaihatu en mijn moeder Francien de Sousa.

En vanwaar zijn zij afkomstig?

Mijn vader is een Zuid-Molukker en mijn moeder is Portugese.

En weet u ook de geboortedatums van uw ouders en waar ze geboren zijn?

Laten we nog een keer teruggaan.

Dus van 1949 tot 1957 woonde u op Ambon. Hoe zag het leven er uit na de proclamatie van de RMS?

Na de proclamatie van de RMS ging ik terug naar school.

Ik ging terug naar school, eerst op de -school en toen, eh eerst op de school van meneer .

Die man was hoofd van de school, maar hij was eh.

Van Madoera.

Hij was Christen, hij was getrouwd.

Hij sprak Nederlands, dus misschien had hij op de Nederlandse school gezeten.

Zijn vrouw was de dochter van Radja als ik mij niet vergis, de familienaam was Laimena .

Ik zat daar op school.

Ik zat hoeveel jaar op die school?

Toen wou ik verder naar school, maar ik kon dat niet.

Toen moest ik naar de economie-school, zoals ze dat noemden.

Economie-school.

Twee of hoeveel jaar?

Toen heeft de directeur van de school De familienaam van die man was eh.

Totdat ik geslaagd was, toen wilde ik verder leren maar mijn opa kon dat niet betalen.

Dat ben ik vergeten.

.

Die man ging naar huis – ik was klaarblijkelijk, niet dat ik mezelf intelligent wil noemen,

Wilt u uw naam noemen en uw geboorteplaats.

… En toen zijn we naar Indonesië vertrokken. En in Indonesië werden wij in het oorlogsjaar geïnterneerd. Dus tijdens de oorlog tegen Japan werden we geïnterneerd in …

Wacht u even, mevrouw.

…

U vertelde net waar u geboren bent. Als u nu terugdenkt aan de tijd dat u nog kind was

…

Het leven in Sorong, hoe zag dat er uit?

….

En als u aan die schooltijd terugdenkt

… Leiwakabessy, dat was onze onderwijzer in Sorong. Hij was het hoofd van de school.

En wat leerde u dagelijks?

Wij leerden dagelijks in Sorong schrijven,

…

Dat was Koningin Wilhelmina?

Wat zeg je?

Dat was toentertijd Wilhelmina?

… ik weet het niet meer, we waren nog maar kinderen ... Alleen onze meester zei dat we moesten repeteren want zij, die koningin, was de baas over ons, dus al zij jarig was moesten alle scholen Wilhelmus van Nassaue zingen …

In het Nederlands?

Nee, dat leerden we niet

Dus op school leerde u geen Nederlands

Hoe was dat in die tijd voor een jonge vrouw, al die dingen? U kunt het hebben over de Politionele Acties, over peloppers maar veel belangrijker is het wat u toentertijd gevoeld hebt.

Ja, we moesten vluchten. We moesten toen vluchten.

Van waar naar waar?

Van de Berenlaan waar we toen woonden, in Jatinegara, kamp Cideng in. Mijn broer.

[ ]

Mijn broer kwam ons halen, mijn broer.

Omdat?

ïnterneerd in Cideng-kamp, de Ghurka's hebben ons gehaald. Vanuit [maakt zin niet af]. Ik heb alle sago, boxen en zo en met die spek allemaal, Mijn vader.

ïnterneerd was tijdens de Japanners.

Nee, bij de Politionele Actie. Tijdens de Japanners niet. Wij moeten vluchten van waar we waren, bij [onverstaanbaar] naar [maakt zin niet af], vanwege de Politionele Actie.

Naar Cideng?

Naar Cideng.

En wie bracht u?

De Ghurka's haalden ons op, de Engelsen, mijn broer komt eraan. Hoe hij dat heeft geflikt weet ik niet. Plotseling missen we 'm, mijn broer.

En dat waren vader, moeder en alle kinderen?

één zo'n kamer met familie Tahalele.

In Cideng?

één kamer. Tahalele van die domina die nu [maakt zin niet af]. Tahalele, die dinges speelt. Die kennen mij heel goed, want wij sliepen gewoon als [onverstaanbaar].

En toen u in Cideng was.

Daar waren heel veel mensen gebracht, Molukkers ook.

Om te beginnen hartelijk dank. Ik wil u ten eerste vragen om voor de film uit te spreken wat u naam is, wanneer u bent geboren en waar u geboren bent.

ë op 28 maart 1932.

Mooi, dankuwel. Daar gaan we beginnen, op 28 maart 1932. Laten we teruggaan. Als u zich de tijd herinnert dat u nog klein was. Uw ouders, hoe heetten ze?

– Aceh. Mijn moeder werd geboren in Indrapuri – Aceh op 13 december 1897 als ik het niet mis heb.

En uw vader?

Mijn vader, Octovianus Halussy werd geboren op 3 oktober 1896, als ik het niet mis heb.

En waar is hij geboren?

Geboren in Ihamahu.

En het beroep van uw vader?

ë na het huwelijk met mijn moeder. Toen is hij gaan werken bij de firma Jacobsen van de Berg en Co.

In de functie?

, daarna promoveerde mijn moeder en uiteindelijk werd mijn moeder, in dienst van de Nederlandse staat, griffier.

Was het toentertijd makkelijk om dat soort werk te krijgen?

Dat was toen gemakkelijk, want mijn moeder beschikte blijkbaar [maakt een beweging met de hand naast het hoofd]. Over de nodige kennis om bij het gerechtshof te kunnen werken. En op Saparua had ze de Nederlandse school al gevolgd, dus. Uit die tijd weet ik van twee Amboneze mensen die bij het gerechtshof werkten, de heer Eli Sahertian en mijn moeder. Eli Sahertian bleef klerk, mijn moeder promoveerde tot griffier. Dat was in Jakarta. Mijn moeder kwam in Nederland, want wij, die in Nederland zijn, vinden: mijn moeder heeft recht op pensioen en dat is nooit betaald.

Wacht u even, we gaan weer terug.

U was nog klein. Toen u geboren werd, waren er toen al broers en zussen?

ë overleden, een broertje en een zusje. Ik heb dus nog een oudere zus over.

Een gezin met acht kinderen. Twaalf werden er geboren, vier zijn er gestorven. U leefde met zeven broers en zussen. Als u terugdenkt aan die tijd dat u nog klein was, het dagelijks leven, kunt u daarover vertellen?

ë. Maar je had dus die militairen van Bataljon en 11 en 12. Mijn moeder voedde ons op, precies alsof we Nederlanders waren. We zaten aan de eettafel.

En dat betekende?

En het dagelijks leven in het kamp.

In kamp Groesbeek.

In kamp Groesbeek. Maar vond u dat niet spijtig, het verblijf in een vreemd land?

Tja, om nou 'nee' te zeggen. Maar als je met je man leeft, met je kinderen en met andere gezinnen, dan heb je het toch ook goed. Als troost ging ik dan, hoe heet dat ook alweer? Ehm, wat was dat? Bingo spelen. Kienen, vroeger noemden we dat kienen.

Kienen.

Kienen. We speelden kien.

1952, 1953.

is de wil van God, die beschikt over eenieders leven. Die heeft ervoor gezorgd dat wij in Nederland moeten leven.

Ja toch? Dat we in Nederland zijn gekomen. Of niet, denk je? Natuurlijk is het zo, dat eenieders leven door hem geleid wordt.

Maar heeft u niet een enkele keer de behoefte om het oneens te zijn met God?

Nou ja, toch.

De kinderen worden ouder, u moet ze ver weg van Sifnana opvoeden.

Ja.

Vindt u dat niet spijtig? Waarom wonen mijn kinderen niet in Sifnana?

Kijk, het zit zo. Wij hebben onze kinderen uitgelegd, dat wij, mijn man en ik, van Tanimbar zijn. Van het dorp Sifnana. Daardoor verlangen de kinderen er zelf ook naar ons eigen dorp, onze eigen familie te zien. Daarom ben ik in 1980 samen met mijn oudste dochter daar met vakantie heen gegaan.

Vanuit Nederland naar Tanimbar, naar Saumlaki, naar Sifnana. Het dorp Sifnana. En toen in het jaar. Toen ging ik terug en ja, de kinderen zijn volwassen, dus ik vertelde over het dorp, over familieleden die nog in leven waren. Daardoor verlangden de kinderen er ook naar om de familie te bezoeken. Dus toen zijn we in, eh, 1984 met acht kinderen, met acht mensen naar Sifnana gegaan. Met vakantie daarheen gegaan. Toen kwamen we terug in 1995, 1985, sorry. In 1995 is Pascal toen met zijn gezin er ook heen gegaan.

ok van.

Dat was voor u de eerste keer?

De eerste keer.

En uw man was al eens teruggekeerd?

Ik wil toch even teruggaan. U was nog jong, u was achttien jaar oud. Uw dagelijks leven op het schip, u kende bijvoorbeeld Eto Salawono, iemand uit Amahei die dus pela van u was. U had er nog meer kennissen. U verpleegde ze als ze ziek waren en vaak als mensen ziek zijn dan zijn ze geneigd het gemoed te luchten, toch?

Knikt.

Heeft u dat meegemaakt?

Ja.

Dat zij. En als ze het gemoed luchtten, wat werd er dan gezegd?

Dan zeiden ze bijvoorbeeld, ja als het moment daar is, als we daar aankomen, hoe moet dat dan met ons? Waar moeten we heen? Dat wordt steeds gevraagd. We hebben geen keukenspullen. Hoe moet dat straks als we willen eten? Of krijgen we straks eten zoals hier op het schip? Of gaat het zo als het leven in de kazerne? Of komen we in een kazerne? Dat was voor hun nog duister. Men had het eigenlijk eerlijk moeten zeggen.

Maar voelde men ook angst?

Ja. Ze lopen met die angst, maar hun gefundamenteerde, dat rotsvaste godsvertrouwen van hen dat was sterk, dat gaf hen kracht. Ze lieten alles aan God over. Als ik mij niet tegen jou kan verweren, dan zeg ik 'Ooit zal God tussen ons middelen', als jij vervelend doet. Ik kan je niet terug doen, ik wil je ook niet terug doen.

Maar zij hadden geen vermoeden.

è? Er af, we gaan een kazerne in of waar naar toe en dan van Nederland verder. Over weet ik veel, over waar, maar naar Maluku. Maar toen hebben ze ons naar dat andere land willen brengen. Hè? Wat is dat nou weer? Ik ben het gewoon kwijt.

Madagaskar.

Madagaskar ja, daar. Ja. Nee, dat moeten jullie echt niet doen. Toen was ik al een beetje in de politiek geraakt. Toen hoorde ik dat. Ik ga snel mijn studie afmaken.

Mag ik nog even teruggaan? Er was een sterfgeval, men werd niet begraven, maar.

Dat was erg.

Het lijk moest overboord.

Dat kun je toch wel begrijpen?

Wat waren de reacties aan boord, ging men.

t ook maar te pitten. Eto denkt alleen maar 'Snel, Rotterdam of Amsterdam en eh, dan gaan we verder'. En dikke Buang maakt maar een lolletje van, zal ik maar zeggen. Nou.

Dus dat was wat er over het algemeen gedacht werd. We gaan eventjes naar Rotterdam.

Ja.

Mijn naam is Helena Amukwaman – Mpretjenan.