mevrouw Folst: En ja, toen was het over.

Maar toen kwamen we tot de ontdekking dat hij zijn sjaal vergeten was.

kunt u dat alstublieft een keer zeggen? Toen kwam u tot de ontdekking dat…

mevrouw Folst: Ja toen kwamen we tot de ontdekking dat hij zijn sjaal vergeten

was en toen heb ik die genomen en toen ben ik naar het stadion gegaan want

daar werd buiten verteld dat de mensen allemaal naar het stadion gevoerd waren.

Dus daar ben ik heengegaan en daar stond ik, daar stonden nog

meer mensen, maar er was niemand te zien want alles was dicht.

Dus ik heb die sjaal ook niet kunnen afgeven.

En toen ben ik maar weer teruggegaan, naar huis, want ja mijn vader was ook thuis

natuurlijk, maar ja die was toevallig tien oktober zesenveertig jaar geworden.

mevrouw Folst: Dus ik dacht… die hoefde niet weg.

Daar heb toen niet aan gedacht.

Ik dacht: ‘Ik ga naar mijn Japie toe.’ En zo is het allemaal gegaan.

Het was ook zo stil.

Iedereen stond maar te kijken.

Wat ging er door u heen?

mevrouw Folst: Ja, natuurlijk, want die mensen die stonden daar allemaal en ja niemand zei wat.

Ik kon er toch niet bij. En dus heb ik die sjaal weer keurig teruggebracht.

Was u heel erg bezorgd? Voelde u die angst ook? Wat kunt u daarover vertellen?

Nou, eh ik wou u als eerste vragen of u kunt

omschrijven hoe uw leven er uitzag eh tijdens de oorlog?

Tijdens de oorlog?

Ja.

Nou, voor de Razzia.

Ja, voor de Razzia.

Nou ja, ik zat nog op school.

En hoe.., hoe zag het gezinsleven er uit?

Nou, mijn vader lag in het ziekenhuis en dan mijn moeder en mijn zus en ik dan

uiteraard nog, tot.., tot die 10de november, ja, toen ging het fout natuurlijk eh.

En toen zagen we op de hoek van de straat zagen we de Duitsers staan

met de geweren en het bekende papiertje van “bevel is Befehl” e.d.

En dat had ik niet gehad. Tenminste, dat lag niet bij mij in de bus,

bij ons althans.

En mijn moeder, die ging natuurlijk ook op de straat kijken en die komt met “ja, dat

heb ik toch niet gehad en ik hoef, dat geldt niet voor mij wat er nu komt, ik heb..,

ik heb dat papiertje…”. Nou, en dan komen de buren, “ga nou maar, want eh je wordt

doodgeschoten en het huis wordt in brand gestoken en al die dingen meer wat er nog

bij” en in die tussentijd waren mijn vrienden eigenlijk een beetje, van school e.d.

en uit de buurt, die waren al vertrokken naar dat Marconiplein.

Als u voor ons wilt omschrijven hoe uw leven er uitzag vlak voor de Razzia?

è ja. En toen heb ik…

En tijdens de oorlog?

En in 13 ben ik van school afgegaan. Want het was de bezetter, de Duitsers hadden de scholen, dus het was halve dagen, dus toen ben ik

maar gaan werken. En het was in een zaak van drogisterijen. En die zat aan de volgende bocht op en daar verdienden ik een knaak per week. En daar heb ik dus gewerkt, tot aan de Razzia. En in de Razzia ben ik daar dus, nou ja, geen werkzaamheden meer verricht. En toen ben ik dus thuisgekomen en eerst naar Duitsland, van alles meegemaakt en ik ben eh vier keer gevlucht en drie keer gegrepen.

En vertel in elk geval, u werkte dus bij de drogist?

Ja. Tot aan de Razzia. En dat was dan op vrijdagmorgen. Maar ja, toen kregen we dus allemaal bericht: iedereen moest thuisblijven en op straat. En de ramen moesten gesloten blijven. En zaterdag werden we dus afgezet met gewapende soldaten. En ze kwamen je dus ophalen en toen was

leinere ploeg, omdat dat al in die straat was,

n paar dood zien schieten.

…, op de , ja.

U mag gewoon je tijd nemen voor het verhaal. Dus.., dus die mensen die u heeft zien doodschieten, kunt u precies beschrijven hoe dat er uitzag, waar het zich afspeelde en waarom het zich afspeelde en wat u.., wat u zag en hoorde?

è. Ja. Ja.

U was er zelf niet bij?

è. En als het dan de achterste was, ja, dat zou ik ook niet durven zeggen. Maar ja, het gebeurde natuurlijk wel iedereen, die probeerde toch zijn vrijheid ja…

En waar ging u toen heen?

è, want het was eigenlijk, ze hadden ons meegenomen, maar ze wisten eigenlijk niet wat ze met ons moesten doen. Want je kwam in een…, we zijn in Keulen geweest, in Aken, overal die kanten. Er waren

j Gronau zaten, nou, dat lag net als, dat plaatsje heette, dat lag in de buurt bij Heiden en Bork zal ik maar, en toen benne we met zijn drieën hebben we besloten om weg te lopen. Want ja, we waren eigenlijk nog maar snotaapjes op die leeftijd. En nee, maar dat zat wel goed.

t we natuurlijk nog jongens waren. En werden we nog eens een keer beschouwd hè. Nou, toen kregen we een pak slaag en alles en toen hebben ze ons weer teruggebracht. En daar hebben we dus al een hele tijd gezeten. En toen op een gegeven moment, toen moesten we, ja, die loopgraven maken en die

daar al die Duitse soldaten. Hè, want het liep dus toen eigenlijk toen in die Duitse linie, nou ja, die waren natuurlijk ook gebombardeerd en beschoten. Nou, die moesten wij effetjes allemaal opruimen, ja. Ja.

…?

Hoe heeft u Dolle Dinsdag meegemaakt?

eerden te gaan begroeten. En ik heb daar nooit in geloofd. Ik dacht “nou, dat is allemaal flauwekul” en nou, daar had ik ook eerlijk gezegd gelijk in! Want niet

“we gaan die kant op”, dat werden de Hongertochten. En maar daar heb ik nooit aan meegedaan. En nu eh Dolle Dinsdag ontwikkelde zich dus averechts. Weldra gingen de scholen dicht, waar ik absoluut geen bezwaar tegen had. Eh, de telefoon deed het niet meer.

Het openbaar vervoer lag stil. De Spoorwegstaking eh maakte dat het.., het isolement van de Randstad nog veel groter was dan werd dan het al was. En toen was de Hongerwinter begonnen. Hoewel we dat nog niet zo goed in de gaten hadden. Eh, dat is pas gekomen doordat de voedseltekorten eh groter werden, sluipend groter werden. En toen op een gegeven ogenblik eh werd het 10, 11 november en dat werd.., dat werden de data van de grote Razzia. Dat wilt u weten?

Ja, maar we hoeven het niet alleen over die Razzia te hebben, kijk eh, eh u bent ontsnapt aan de Razzia, dat is belangrijk voor het verhaal van de Razzia, want het gaat.., het gaat over het vertrekken en het gaat om mensen die juist wisten te ontsnappen. Ook in het licht van de veroordeling die door Vrij Nederland werd uitgesproken over de mensen die mee waren gegaan. Vrij Nederland schreef 2 weken later al dat het makke schapen waren.

Oh ja? Oh, dat wist ik niet.

Aart den Doolaard, die sprak vanuit Londen, die.., die liet.., die liet ook weten wat hij ervan vond en die vond het ook niks.

é/restaurant Bodega Keizer. Toen bleek het een hele aardige man te zijn. Maar het was een kabaalmaker zeg daar in Radio Oranje, nou, nou, nou. Goed, maar in ieder geval, God hebben zijn ziel.

Wat ik nog niet helemaal begrepen heb van Dolle Dinsdag is: moet ik dat zien als een dag die werd gevierd als de Bevrijding, was dat de dag voor

, en bovendien had ik toen als jongen van 17, nauwelijks 17, ook niet zoveel belangstelling voor. Ik wilde weten wat er op straat gebeurde. En eh ja, het werd een bittere teleurstelling. En toen eh door de krijgsverrichtingen raakte de Randstad geïsoleerder, nog niet helemaal, maar wel

…, dan krijg je meer herrie. En

nou ja, dan krijg je allerlei gruwelijkheden die zich voor je neus afspelen. Maar het is geleidelijk begonnen. Geleidelijk. De scholen gingen dicht wat voor mij een echt aangename ervaring was om het zacht te zeggen. Eh, de telefonen deden het niet meer. Het openbaar vervoer staakte nadat de eh Regering in Londen opgeroepen had tot de Spoorwegstaking. En dat vergrootte natuurlijk het isolement, de samenleving werd steeds meer verdeeld in gelokaliseerde eh, ja, eh gemeenschappen. Kralingen werd een eh.., ja, een zelfstandig dorp zou je kunnen zeggen.

een fietsenmaker. En die mensen, die deden op zichzelf

november. Ik woonde op de Oudedorpweg en dat reed opeens een Duitse auto met luidsprekers voorbij en die meldde dat je de volgende dag eh zo en zo laat voor de deur moest staan met warme kleding en 1 dag

eeft mijn moeder warme dekens neergelegd en daar heeft kleine Henkie gewoond, nou ja, een week ongeveer denk ik. En nou, de 10de kwam die auto en nog eens met luidsprekers en verdomd eh, op de Oudedorpweg vingen ze niemand. Nee.

itsers verslagen! Dat vond ik goed. En toen ja, dan de strenge heren regeren niet lang en toen die aandacht van de Duitse Wehrmacht en Polizei

’s Gravenweg woonde nog een NSB-familie Gilet. Die meneer Gilet was directeur van een toffeefabriek aan de Admiraliteitskade en Loukie Gilet, zijn oudste zoon, daar had ik mee in de klas gezeten op het Rotterdams Lyceum. En

en schietpartijen gehad. Goed, in ieder geval, maar

etsen. En wij kijken en.., en toen haalde meneer Gilet een groot pistool uit zijn zak, richtte het op ons en zei “kijk voor je of ik schiet je in je Godverdomme!”. Zo. Hoe vind je dat? Nou, en

ten open en ook de kast van de glazen en de serviezen. En Hans zegt “wat.., wat een burgerlijke rotzooi is dat, we moeten een culturele

En toen in het belastinggebouw, zouden we allemaal weer weggaan.

En toen zijn we daar op een gegeven moment allemaal in wagons gegaan.

Het belastinggebouw zou onze eindfase zijn, politieagenten Arresteerden onverstaanbaar

En toen zijn we, ja in wagons gegaan en in de trein werden we naar station Feyenoord gebracht.

Nou en daar werden we allemaal in een trein gestopt.

En daar hebben ze ons eerst een tijdje laten zitten en toen werd een

hoop naar Duitsland gereden en wij werden ook, ja ergens in Duitsland.

We zijn in, we kwamen in Blankenheim-Wald.

Het was een lange trein, wij kwamen in Blankenheim-Wald en toen

was het al zo ver, dat die Duitsers wisten geen raad met ons.

Ze dumpten er maar ergens een paar neer.

En wij kwamen in Blankenheim-Wald, onze wagon werd afgekoppeld, want die was leeg, zeiden ze.

Hoorden we zeggen. Maar die was niet leeg, wij zaten nog er in. En wij trommelen.

Nou toen kwam er eindelijk een of andere boer en dan een

paar Duitse vrouwen: ‘Sie werden ja schon Hunger haben.

Fünf tagen haben sie drin gesessen. Ah, furchtbahr, furchtbahr’. Nou en toen kregen we te eten.

En toen zouden we dan ergens moeten gaan werken, maar er was geen werk voor ons.

Dus ik moest naar en of andere fabriek, bij Haus een

soort houthandel was dat, of een soort houtfabrieken.

En daar ben ik wat gaan werken. Maar ja, daar was niks te doen.

Kunt u uw leven omschrijven zo vlak voor de Razzia?

Ja, zoals net al zei in september 1944, toen was de grote Spoorwegstaking.

En ik werkte in Delft en daar waar ik dagelijks met de trein

heen en weer ging en ik kon dus niet meer naar mijn werk.

En toen heb ik‚ toen ben ik wat gaan verzinnen, in die oorlogstijd had je

was het opdracht om‚ was het verplicht om fietsverlichting af te schermen.

Je moest wel verlichting hebben, maar daar moest je een kapje boven zetten

dat het niet teveel naar voren scheen, naar boven scheen, voor de vliegtuigen.

Toen ben ik van eh conservenblikken ben ik van die kapjes gaan maken

en die heb ik dan zwart gelakt entoen heb ik ze verkocht op de mart.

Dus toen had ik een klein beetje iets te doen.Ja, en wij hadden thuis eh, mijn vader,

die had een volkstuin, dus hij had er al het werk aan als we dat wilden en daar gingen

we ook brandhout halen, want onze volkstuin, die lag net naast een afvalplaats van de

Woningstichting, als ze bomen kapten of snoeiden, dan gooiden ze daar het hout neer.

En dat gebruikten wij om blokken te zagen en dan kachelhout ervan te maken.

De woning bij ons thuis, die was, die werd verwarmd

door een fornuis dat gelijk dienst deed als kooktoestel.

En dus wij.., wij konden ons verdienstelijk maken met dat hout daar.

Dat was nog niet eh‚ toen was het nog niet zo erg met de.., met de brand‚ met de

voorzieningen en dat dat hout door anderen weggehaald werd, dat kwam later wel.

En wou ik u vragen om.., om te beginnen kort iets te vertellen over de periode vlak voor

de Razzia, als u kunt omschrijven hoe u leven er toen uitzag

en hoe Rotterdam er uitzag, ja, een paar elementen eruit pikken?

Een paar anekdotes.

Het mag gewoon vanaf de oorlog, dat het oorlog was al hè?

Eh, nou, zeg maar de.., de maand of de weken voorafgaand aan de Razzia. Ja, ja, Dolle Dinsdag.

Bijvoorbeeld?

U mag ook verder terug in de tijd hoor, met de Inval of iets.., iets wat u…

De inval?

…iets wat u heel erg heeft beziggehouden?

Ja, de Inval van.., van de Duitsers hè. Dat was op 10 mei 1940.

’s Morgens vroeg om een uur of 5 kwamen er vliegtuigen

en we wisten niet wat er aan de hand was.

Die kwamen vlak over de daken zetten en toen zei mijn vader “het

zijn de Moffen die binnenkomen!”. Met echte kruizen erop enz.

en op de staart het hakenkruis.

Ik was toen 14 jaar en ik weet wel dat ik ontzettend bang was toen, heel erg bang.

Ik ben van mijn leven nog nooit zo bang geweest als toen.

Ja, thuis ook, mijn vader en moeder, mijn vader bleef rustig nogal.

En die is de volgende dag gewoon naar zijn werk gegaan ondanks het feit dat de

Kunt u vertellen hoe uw leven eruitzag voor de razzia? Kunt u uw leven omschrijven? Wat deed u?

Wat was de sfeer buiten in de stad?

Ja, nou ja, je weet het tijdstip dat je veertien bent.

En dan van lieverlee wordt je zeventien, achttien jaar. En dat vergeet je natuurlijk nooit.

Dat heeft hier niets mee te maken, maar tien dagen van tevoren heb ik

mijn moeder net begraven dus die heeft dat gelukkig niet meegemaakt.

Anders had ze misschien daar dood bij geweest.

Maar nu komen we op het punt dat in het geheugen gegrift staat: de datum van 10 november 1944. Ja.

Overal stonden natuurlijk militairen.

Mijn vader zegt ‘Ga nog eens even kijken of de winkel open is

beneden, of je nog iets kan kopen’. Nou, overal stonden er soldaten.

Dus ik liep gewoon voorbij en ik deed de deur dicht.

Nou, toen kwamen ze natuurlijk achter me aan, op die deur bonzen en zo.

Dus toen deed mijn vader open en toen kwamen er drie naar boven.

‘Ist da mal eins?’ ‘Ja’, zegt mijn vader, in het Nederlands.

‘Is het niet genoeg?’ Nou ja, goed dan krijg je natuurlijk dat portret, dat ken je.

Ik heb het helaas niet meer, mijn vader heeft het weggegooid.

Maar ik heb dan toch in ieder geval…. Elke Nederlander in de leeftijd van

zeventien tot veertig jaar kreeg in ieder geval dat bevel in de brievenbus.

En op dat bevel had je maar te kiezen om naar beneden te gaan.

Vlak voor de razzia was natuurlijk al oorlog, dus het was eigenlijk een leven, ja, wel moeilijk, onnatuurlijk, eh de angst in zekere zin hoor, vooral voor ons jongens. Eh, ja, je moest altijd uitkijken wat je niet, als er iets van de Polizei was of iets, blijf uit de buurt en voorzichtig. Eh, ook met mijn werk natuurlijk. Ik werkte daar op De Meent, op een effectenkantoor. En volgens de wetten toen mocht hij, eigenlijk die baas, mocht mij eigenlijk niet aannemen. Mocht me, dat was een leeftijd, die moesten allemaal naar Duitsland en zeker de mensen die in een dergelijke branche van effectenhandel was,

jaar toen de oorlog begon, tot aan die 19de hè. En dat was de enige verordening na de andere verordening en dan, ik ben ook wel eens een keer opgeroepen dat ik werken moest in Hoek van Holland aan

ukke straat, een winkelstraat. En daar gingen we wel eens naartoe, wandelen, zogezegd.

dan gingen we altijd bij één van die vrienden thuis, ja, nou, wat buurten of een spel spelen o.i.d.

mekaar, die kant, als we daar naar kantoor gingen, dan zagen we mekaar geregeld wou ik zeggen hé.

… Nou, als er iets.., iets zou kunnen gebeuren voor de oorlogsmankementen hé.

è: “lees de Unie!”, zoiets hè. En.., en schreeuwen en ja, wat zal ik zeggen? In de weg lopen. En belachelijk maken. Wel uitlachen en die dingen. En dan was het, ja, mis hè. Dan werden zij kwaad

en dan moest de politie ertussen komen en dan was het weglopen, want we trokken toch altijd aan het kortste eind, maar ja, maar vechten, dat kon er niet bij, want dat zo ver kregen we het niet. Want dat was hehehe, nee, er was politie bij en toen hadden wij nog ontzag voor de politie. Als er politie kwam, ja, dan wilde je toch wel weg!

En hoe was uw thuissituatie, want u woonde nog bij uw vader en moeder?

Ja.

Had u nog broers en zussen, wat deed uw vader?

één broer. We waren samen met zijn tweeën. Mijn broer, die is 3 jaar jonger en die was heel anders, ik zat meer in de, ja, kantoorbeweging zou ik zeggen, en mijn broer meer in de techniek. Die ging naar de Ambachtsschool. Die is later meer monteur geworden.

ik moet die richting, ik moet iets, ja, leven

m te gaan reizen van Rotterdam naar Oosterhout,

weer anders, maar toch: in diezelfde geest. En ik denk: verrek, daar ga ik naartoe!

eenmaal in mij”. “Ja, als je dan toch wil, het is jouw leven, dus ga”. En toen ben ik in augustus ben ik nog met mijn ouders, 1944, met mijn ouders hier geweest en toen spraken wij af: “de volgende maand september ga ik komen”.

ik aan dat..,

etwijfeld. En nog niet. En ik kan..,

dat gezien dat er jongens, ja, mannen, opgepikt werden, weggevoerd.

verzamelen, ja, bij mekaar moesten we gaan lopen.

…. Dan kom ik weer terug in de Kromhoutkazerne. Daar is gewoon geslapen. Tenminste, geslapen op een brik zo, zo’n stalen bak zo. Met veel te veel mensen op een kamer, dat zul je wel gehoord hebben. De volgende morgen was het weer, hop allemaal weer naar buiten.

‘Onesimus’ zijn we bij elkaar gebleven. Als groep. Dat komt straks wel.

’n vijfhonderd man. Ongeveer. We hebben één dag rust gehad.

‘Duitsers waren militairen, daar heb ik toch wel respect voor’. Dan is dat voor die jongens geweest. Die veel van ons zeg maar geholpen hebben, met verbinden enzovoort. Maar goed,d at heeft dan ook weer een dag geduurd. De volgende dag werden we verder op transport gesteld.

‘Bennie, Bennie, Bennie!’ Toen bleek dat een tante van mij, de jongere zuster van mijn moeder, die woonde langs die weg waar wij langsliepen.

Haar broer, dus een oom van mij, liep in dezelfde rij, maar dat wist ik niet. Dat wist ik helemaal niet. Ze kwam ook nog achter me aan. Had gauw een pak brood klaargemaakt, een paar boterhammen enzovoort, kwam ze geven. Maar toen waren we intussen heel wat verder. Nou, uiteindelijk zijn we door Scherpenzeel, in Ede terechtgekomen. Maar verder, in Scherpenzeel, in de Hoogstraat,dat was een vrij smalle straat, allemaal heel kleine huisjes.

‘Wij laten elkaar niet in de steek. Wij blijven bij elkaar. ‘ Dus het was ‘nee’. Dat wil zeggen: ‘het is de plicht dat iedere jongen, aan de onafhankelijkheid. Van zijn Vaderland zijn beste krachten wijdt.’ Dat hield de moed er een beetje in.

het hazenpad.’

teindelijk kwamen we dan weer in Bennekom, maar bij de spoorlijn van Utrecht naar Arnhem. Dat was daar bij Wolfheze.

… Dat was helemaal ontruimd. Dat was helemaal…. Maar alles, de vliegtuigwrakken, die lagen er nog. Koeien en paarden kapotgeschoten. Alles met dikke opgezwollen buiken. Enzovoorts. Stonk uren in de…. Huizen kapot. Onvoorstelbaar.

… Maar uiteindelijk kwamen we bij de ‘Johannahoeve’. Dat was in Oosterbeek. En daar werden we, dat staat er ook bij, ingekwartierd op een grote opleidingsboerderij.

in een oorlogsgebied dat ontruimd was. Dat nog…. Dat staat er ook bij, dat nog achtergebleven is totdat de oorlog afgelopen was. Maar alles lag er nog.

Militairen waren begraven, maar ook nog op verschillende plaatsen In Oosterbeek zelf. Want wat je hier ook weleens ziet, zijn van die groenstroken. Van die groenstroken langs het trottoir en naast het voetpad en de huizen met die tuinen. Nou heel veel militairen lagen dus gewoon nog in die groenstroken waar ze gevallen waren, werden ze begraven. Ik heb zelfs een graf gezien waarin vader en moeder, twee keer, in hun eigen tuin begraven lagen.

ten die door hun ouders op die grafstenen zijn gezet.

‘als je op die begraafplaatsen komt dan ga je automatisch zacht praten.’ Echt waar, ook in Normandië, niet te vergeten. Maar goed, uiteindelijk zijn we dan toch in die ‘Johannahoeve’, zijn we toch in dat gebouw terechtgekomen wat daar staat.

volgende morgen werden we gelijk aan het werk gezet op die helling, want we zaten dus boven die spoorlijn.

áren later, ik maak even een klein sprongetje tussendoor, toen was die bunker, die was weg en toen stond op die plek stond er een heel mooi huis.

nog maagdelijk. Dat was net aangelegd.

rden.

’s zondagsmiddags vrij. Dan hoefden we niet te werken. We werkten van ’s morgens daglicht tot ’s avonds donker.

Om te beginnenkunt u wat vertellen over eh.., over de periode vlak voor de Razzia, hoe

e maken met eh dat je een bepaalde leeftijd bent geboren, wat je vroeger had met april en.., en of met januari of december zeg maar, en toen moest ik het laatste jaar naar

ehad en toen daarna de

’n kleine 18 jaar. Nou, en toen kwam eigenlijk de zaak van de Razzia.

Zo vlak voor de Razzia u werkte al? En kunt u de sfeer in de stad omschrijven, het was oorlogstijd?

Hoe zei u dat nou precies?

De.., de.., de sfeer die er hing in de stad zo vlak voor de Razzia? Wat.., wat maakte u mee van de oorlog?

è. En zo zijn er in Rotterdam zijn er dus een aantal bommen…, bombardementen geweest

dus die.., die.., die zoon een liedje moest zingen, dan zong hij altijd het liedje van zo

a, in grote lijnen een beetje hoor.

Mag ik eens even.., nog even vragenheeft u.., heeft u last gehad van de Duitsers in die tijd?

gewoon een beetje bij je hè. Ja.

Kunt u vertellen over de dag van de Razzia wat er gebeurde?

’s morgens naar mijn werk gaan. Dat was het gasbedrijf, de Bocht. En op de hoek van de straat werd ik

toe. Mijn vader ook, mijn vader was toen rond de 40 jaar.

En we werden opgeroepen van.., van 18 tot.., tot 40, tot 40 jaar moesten we dan in de straat aantreden. Zeg maar om 9 uur. Toen om de tijd 9 uur moesten we aantreden, dus allemaal de straat in. En we werden opgevangen, dus de hele straat was leeg aan mannen. Waaronder ook meneer Bloem, die komt meer in het verhaal verder komt hij meer voor, meneer Bloem. En nog een aantal personen, we waren met zeven man waren we dus een beetje een klein groepje met zeven man. Nou ja, goed en in elk geval we moesten aantreden en we gingen lopen. En dan gingen we de weet van niks, echt dat dan. En mijn vader liep ook met een buurman ergens, ergens. En eh

het.., het.., het Centrum in”. En dat ging zo eens heen en weer. Op een gegeven moment ging het zo. Dus wij met die trein weg. In de wagons. Onderweg een sanitaire stop gekregen. En nou, allemaal die trein uit, je plasje plegen

rlijk hartstikke link om dat te doen. En eh van dat Lager en eh even kijken hoor hoe het verder ging. Het Lager.

e gingen bij elkaar liggen, allemaal bij elkaar. En je hoefde maar te tikken en we waren wakker. En we gingen allemaal heel geruisloos, heel zachtjes gingen we allemaal

n, die gingen.., gingen naar Kiel toe, die andere vijf personen hebben we niet meer gezien, die werden blijkbaar in mijn ogen onderverdeeld ergens heen. Dus we waren samen. Dat vertrek inhield, wat eh dat papier wat we kregen, dat was

We kunnen beginnen met het eh interview, eh, zou u wat over de oorlog willen vertellen

’s morgens gebrom van vliegtuigen en.., en ook wat lawaai van afweergeschut van die vliegtuigen en ik weet wel toen gingen mijn moeder en ik stonden toen boven op het balkon boven en toen keek ze ook naar boven. En dat was eigenlijk de eni- ge keer dat ik mijn moeder heb zien huilen.

gen, dat was nog niet het grote bombardement wat een paar dagen later kwam, maar dat was het bombardement op een eh.., een nabij gele- gen kazerne

ijn allen trokken we met alle andere bewoners uit de buurt uit de buurt weg naar een open.., open vlakte, dat was toen

want dat hoorde toentertijd om te sudderen moet je een petroleumstelletje hebben. Nou ja, en eh nou, toen zijn we dus

at was wat we hadden. En eh, nou, toen zijn we daar langzamerhand kwam alles wel, sommige mensen hadden wat meubelen over en zo richtte je dat toen in in die tijd. Maar het was eh

k dingen die je nu allemaal wel hebt

artoe om te helpen. Dat was echt het idee, want die bereidheid was er wel om.., om.., om

lwit getroffen, ze hadden hun echte doelwit gemist en toen was het een woonwijk. Ja, en verder, ja, er valt na- tuurlijk over die oorlogstijd heel veel te vertellen, maar dat past nou niet zozeer hierin, maar de…

In welke straat woonde u toen?

…, op het Noordereiland, in het Burgemeester Hofmanplein, in de laatste editie van eh.., van eh Ons Rotterdam, daar stonden toevallig foto’s van het Burgemeester Hofmanplein in die tijd, dat lag tussen de twee

ng met die Duitsers, we hadden geen…, niemand had echt vrienden of contacten

! Zo ging dat. Ja, er was dus

verbroedering was er niet, eh vijandschap niet, maar wel, nee, geen.., geen.., geen echte contacten zoeken, nee, niet van tenminste in de kringen waar wij ons bevonden. Er zijn er misschien wel die dat wel hadden.

En 10 op 11 november?

n ons hand waarop stond dat we dus voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland zouden moeten hè en we het niet deden, dan werden we gestraft. En maar we werden wel, we kregen wel geld, dat verdiende wel

dden, je liep met het ondergoed liep je dag en nacht als het ware bij wijze van spreken hè. Ik weet nog wel

…, één net stelletje of zo. Maar we gingen toen afgemarcheerd werden we, toen gingen wij naar het Feijenoord Stadion. Wat we daar nou precies deden, dat weet ik niet meer. Of we daar ingeschreven werden, ik kan het me niet echt meer herinneren. Eh, maar daar zijn we toen een tijd gebleven,

je stro. In het midden van dat ding stond eh.., stond een.., een.., een emmertje of een vat, een klein vat, een vaatje dus, en daar, dat was dan het toilet. Helaas was de plek waar ik uiteindelijk terechtkwam was dus naast het toilet, dus dat was nogal

er terug in de lichter, we bleven erbij. Mijn broer was er ook bij. En

één en ander, maar de mogelijkheden waren erg beperkt, want in de oorlog waren natuurlijk een hele hoop dingen die tegenwoordig normaal zijn, die waren er toen niet. Ik wilde bijvoorbeeld graag fotograferen of wat dan ook en nou ja, spullen daarvoor waren er niet verkrijgbaar.

Dus ja, voor de rest was het gewoon naar school gaan, een beetje studeren en ja, dus met, ik had een vriend, die woonde in de buurt, daar nog eens een beetje mee optrekken, meestal een beetje rondlopen en nou ja, wat doe je op die leeftijd? Eigenlijk niks bijzonders.

En wat voor soort jongen was u toen?

…, ik zat nooit stil. En, maar terwijl mijn huiswerken, dus van school, maar ja, ja, toch niet van ganse harte, laat ik het zo zeggen.

, maar die mensen hadden nodig hè, het werd steeds nijpender allemaal. En toen boorden wij een gaatje in één van die bomen en dan kwam dat springstofje erin. Dan bliezen we dat op. Nou, de resultaten waren niet geweldig.

dus in het jaar ervoor wel gebeurd ja.

Kunt u vertellen wat er gebeurde op de dag van de Razzia?

Ja.

Nou, of.., of de dag ervoor al?

ar”.

die zei toen wij weggingen, want die had ook wel, een jongetje wat daar mee moet, die zei tegen mijn moeder “maak je je maar niet ongerust hoor, ik zal wel een beetje op hem letten”. En dat heeft hij ook gedaan hoor. Ja.

erhammen bij me, dat stond ook allemaal in dat pamflet.., pamflet.

iegtuigen in de lucht. En die vlogen wel over mij heen, maar ze deden niks, ze hadden kennelijk ook in de gaten van dat dat nou niet direct troepen waren die daar marcheerden.

gebracht. Ik heb me laten vertellen dat dat op.., in opdracht van de Gemeente Waddinxveen is gebeurd. Dus dat de Burgerlijke Overheid daarachter heeft gezeten dat die mensen te eten kregen.

of ander schouwburgje was dat. En daar is alles ingepropt. Het was een ontzettende bende was het daar, verschrikkelijk. Die toiletten, och, och, want iedereen moest naar het toilet natuurlijk, dat begrijp je wel. Tjonge jonge, jonge, jonge.

n we in de trein.

er gepropt, daar hebben ze al die mensen in gepropt, ik weet nog, ik heb urenlang zo gestaan. Eindelijk mochten we eruit. En ja, Arnhem in. Nou, dat was een schok was dat, want die stad was helemaal geëvacueerd. Er was geen leven en de ziel te bekennen. Heel veel was kapot, overal ramen kapot,

und door de THD:

n we dus uiteindelijk naar een, ja, overal verspreid daar in dat zusterhuis of het ziekenhuis,

esten.., dat had ik ook nog nooit gedaan, wij moesten betonijzer vlechten. Alle apparatuur was ervoor voor het knippen en het buigen en weet ik wat allemaal, dus het enige wat ik moest doen was

…, ja, voor het levensonderhoud

.., ja, de verplichte, dus op.., op.., op.., oproep voor de…, ja, hoe heette dat nou ook alweer? Ik heb het net nog tegen je zitten vertellen.

…?

… Nou, die eh, dat gaan naar de Noordoostpolder, dat was dus de.., de werkverschaffing, er werd om gevraagd

wam dus in Emst terecht.

iks met.., met bergen natuurlijk in een nieuw ontgonnen land.

Nou, en dat.., dat was het enige werk wat we hadden. Meer.., meer, dat was het gewoon de dagtaak. En dat werd goed betaald.

En kunt u nog een keer vertellen waarom u weg bent gegaan uit de Noordoostpolder?

Nou, waarom? Om te werken, om geld te verdienen.

Nee, waarom u weer terugging naar Rotterdam?

egaan en daar kwam de boot aan om ons over te brengen naar Amsterdam. Daar zijn we dus

ontscheept en met de trein gewoon naar Rotterdam gereden. Zonder enige problemen.

En in Rotterdam eh waaraan kon u merken dat het oorlogstijd was?

Nou, dat had ik al gemerkt natuurlijk met het bombardement. Dat is niet zo moeilijk! We waren toen al bezet.

Hoe zag uw leven er uit toen u terugkwam in Rotterdam, verveelde u zich, eh had u vrienden?

è als er niks te doen was, dan ging je naar buiten. Je vermaken buiten. Maar of wat we vroeger ook veel deden was dus dat spelletje kaarten met sigarettenmerken. Ik weet niet of je daar wel eens van gehoord hebt, dat ermee gespeeld werd?

Die werden dus uitgeknipt, die pakjes, van Miss Blance en zo en Ball had je dus. En die werden uitgeknipt en daar ging je mee kaarten, op de stoep, voor de deur of zoiets, op het stoepje. En er werd geknikkerd wat je dus vroeger ook met school.., met school nog deed, met olekers. Nooit van gehoord? Je ziet ze nog steeds nu in de winkel, die.., die gekleurde.

…?

Nou, om te beginnen bij mijn moeder, twee zussen, Bertha en Henrika, mijn oudste broer, die was gescheiden, want zijn vrouw, die was met de Duitsers meegegaan. Die.., die had een gezin, die had nog twee kinderen, die kwamen dus ook mee. En dan had ik nog

Razzia, dat ik dus nog met een mud aardappelen thuiskwam achterop de fiets, via de tunnel

’38 zijn we verhuisd

aardoor we naar Schiedam verhuisden. En dat was 2 jaar voor het bombardement. Nou, mijn vader was ondergedoken en eh die werd gezocht uiteraard

één van de havens tussen Schiedam en Rotterdam. Nou, het was november ’44, eh ik was bij een familie waar we het goed kunnen vinden, konden vinden, omdat mijn vader ondergedoken was en wij het advies kregen om allemaal een ander adres op te zoeken, omdat ze het ons toch wel erg lastig

t Schiedam. Want eh ook Schiedam was er wel degelijk bij betrokken. En daar was ook maar één brug die

een gegeven moment vertrok ie en precies de route weet ik niet meer, maar

am gingen. En eh dat heeft een behoorlijke tijd geduurd, de hele nacht. En toen kwamen we bij

aar woonden

het Nederlandse Leger waren en dat was vanuit de lucht net of dat het een dorpje was

waar ik mee in die schuit zat, dat bleken allemaal mensen te zijn eh van Rotterdam- Zuid. En eh één van die mensen was bij die Duitsers in de keuken terechtgekomen en eh die was zo goed om mijn

Duitsers kregen in de gaten dat wij aan het zwerven waren en die heeft ons toch verzameld en toen heeft toch het Rode Kruis het voor mekaar gekregen dat wij daar vandaan konden.

En toen zijn we op een gegeven moment met begeleiding naar Kampen gebracht, naar de Van Hulst Kazerne. En dat zag er vreselijk uit allemaal die kerels achter die tralies. Eten kregen we ook nog niet direct. En het leek wel of we, nou ja, helemaal niet bekend waren daar. Maar toen heeft toch het Rode Kruis ons daarvandaan weten te halen en ondergebracht in een school.Eh, het Rode Kruis heeft ons toch vrij gekregen en toen moesten we in marsorde naar.., naar Kampen werden we gebracht en we kwamen terecht in de Van Hulst Kazerne. En dat is een h.., een hele oude kazerne en daar zaten allemaal kerels achter tralies, dat zag er uit als een gevangenis. En

had familie in Leiden en toen zijn wij met een boot toch in Leiden

terechtgekomen, een andere boot dus. En hebben we bij die familie van mijn vriend daar geslapen voor het eerst tussen de lakens. Je wist niet hoe het je overkwam! Maar ja, toen moest je nog maar zien thuis te komen in Schiedam. En dat viel natuurlijk niet mee zo gammel als ik was. En ik niet alleen, er was nog een jonge.., jongeman, we gingen proberen, maar het lukte niet. Wij weer terug naar dat politiebureau. Maar ja, we zagen al in: er was niemand die verder wat deed. Dus we gingen maar. Nou, toen zijn we gaan lopen en toen eind van de dag kwamen we bij een molenaarsfamilie en die heeft ons vertroeteld en we hebben er goed overnacht. En toegedekt met stro en de volgende dag zijn wij weer gaan lopen. Ik snap nog niet hoe we het op hebben kunnen brengen en zo gammel als we waren. Ik heb die jongeman later nog opgezocht en toen bleek hij ook met TB op bed te liggen, TBC.

ren versleten, zeker onze kleding.

Maar je vergeet iets met die in die kar?

Nee, die kar, hij.., wat ik vergeet te vertellen is dat hij toch weg is gegaan, hij kon niet langer op mij wachten.

Dat begrijp ik niet.

Hij is met een andere groep is hij toch gaan lopen, omdat wij het niet op konden brengen, dus wij moesten maar zien thuis te komen vanuit Leiden naar Schiedam. En eh wij hebben een paar dagen op een politiebureau gezeten en daar kwam geen oplossing. En die vriend dus, die is toen met anderen toch gaan lopen. En eh wij moesten van zelf na een paar dagen ook zagen we al in dat dat de enige mogelijkheid was. En wij, ik bedoel dan die

am. Eh, vanaf de Rotterdamse Dijk kwam je Schiedam binnen en eh daar was dan dat…, een restaurant/hotel en ik kwam een oom van mij tegen en die zei “wil jij een kop

h mijn moeder wel thuis en één…, en nog wat kinderen, maar hoeveel dat weet ik niet meer hoor. Maar in ieder geval: ik ging daar in de teil, want een douche- of badcel hadden we niet. En dat was wel heel hard nodig! Ja.

Ik was gek met scheepbouw. Daar zag ik alles in. Want ik heb zelfs die bij Wilton nog toen die.., die.., die.., die kruiser,

evenbus gestopt dat we brood mee moesten nemen, warme kleren en dat we om.., om, zeg maar

gaan staan en ik woonde dan in de Hekelingenstraat en van de Hekelingenstraat met een hele colonne naar Stadion Feijenoord. Daar hebben we overnacht in het stadion en toen de andere dag, toen wij van het stadion naar door de Oranjeboomstraat

en beetje, want die was ouder als ik. Met een hele, hele, hele rij allemaal mannen met.., met koffertje en.., en een zakje brood werden we naar rijnaken gebracht, aan de Stieltjesspangen. Die lagen daarop.

n, die kwamen er nog wel brood brengen en van die zagen dat wij eh in die.., in die rijnaken lagen, dat deden ze illegaal natuurlijk, dat die Moffen het niet zagen. En toen ’s avonds laat het IJsselmeer over naar.., naar Kampen toe.

mochten ze niet, want dan kwam

ebracht. Maar naast mijn,

leven, ja, wel iets, maar niet.., niet veel. Maar ik was 17 en dan zie je dat daar zo’n man zo koelbloedig zo- maar door zijn hoofd heen werd geschoten.

. Nou ja, dat heeft twee keer geduurd zo.

…, of er een.., een veemarkt was. We moesten allemaal met tweeën.., met tweeën moest je gaan staan daaro, ik stond voor en mijn broer, die stond achter me, ik dacht “we blijven…, gelukkig konden we bij mekaar blijven”. Nou, dan moest ik een stap naar voren doen. En toen kwamen er allemaal

ou, de deur ging dicht en toen gingen we weer rijden. En op een gegeven moment hadden we zo’n 2 dagen

rie barak- ken waren Polen, twee of drie barakken waren Russen, maar wij waren dan de zogenaamde Germanen. Omdat we nou toevallig net uit Holland kwamen, waren

“nee, dat doe ik niet”, maar ik heb natuurlijk ook wel eens dat ik daar aan die…, onder die stenen onder die bielzen moest slaan, dat ik ook bij mijn eigen dacht van “dat was zwaar werk en die railzen, dat

want dan toen liepen ze met die geweren liepen ze.., liepen ze om je heen. Je was bang dat je opgepikt werd, dat je een kamp in gedouwd werd of wat ook. Nou, dat heb ik een poosje gedaan daarom en op een gegeven moment

die oude wagons, daar zitten pakjes in met allemaal voor soldaten, want voor het Oostfront”. Ik zeg “als ik nou die dingen.., als ik de kans krijg, die dingen goed tegen mekaar aan laat botsen, dan die rem- schijf

voor die man. En dan mochten we dan hoefden we niet in die barak te slapen,

e kregen we van die.., van die gasten. Dus zodoende zijn we door die oorlog zijn we door ergens dan bij die.., bij die Duitse boer mochten slapen zijn we er nog goed doorheen gekomen,

aatst aan het einde van de oorlog werden we eerst bevrijd door de.., door de Russen en door de Russen en toen hebben we maar een week bij die Russen gezeten en toen kwamen de Amerikanen en

toen zijn we overgenomen door de Amerikanen. Maar dat waren ook niet zulke besterts hoor, dat voor ons tenminste hoor. Want wij werden dan vanuit die barakken naar.., naar een andere plek gebracht, waar een gro- te kazerne was geweest, en daar werden dan al die.., die buitenlanders, die werden daar heen gebracht en Fransen, en Belgsen en Nederlanders en zo. En dan werd je allemaal geregistreerd en dan werd je eerst helemaal ontluisd natuurlijk, want je zat stijf onder de luis. Nou, toen hebben we daar een goede.., een goede maand gezeten daaro in die.., in die kazer- ne. En toen van lieverlee, dan gingen die Fransen weg en die Belgsen gingen weg, op het laatst gingen wij weg. En toen werden we overgebracht naar Meersen, in Limburg. En daar hebben we een dikke maand gezeten in.., in.., in een klooster. Bij.., bij de nonnen.

…, toen ik ook weer thuiskwam ben ik weer teruggegaan naar Wilton-Feijenoord en van Wilton-Feijenoord ben ik in mili…, bij de Marine gekomen. En dat was eigenlijk mijn.., mijn doel: de Marine. Daar heb ik dan 6 jaar bij gezeten.