Kunt u allereerst iets vertellen over de oorlogstijd, misschien over dat bombardement van ’43?

Ja, wij hebben in het begin voor de oorlog geen cent armoe gehad, maar op 31 mei

’43 is dus het Westen van Rotterdam dat bombardement gekomen en daar ging onze

woning ging eraan hè, dus een paar maanden bij mijn zus verbleven, toen hebben we

die woning gekregen in bij de.., bij de.., bij de Goudsesingel ja, dus en daar heb

ik dus het einde van de oorlog meege- maakt tot en daar ben ik dus ook opgepakt.

En hoe ben ik opgepakt? Ik kan beginnen? Ja.

Nou, dan beginnen we maar even met mei ’40, dat was mijn toentertijd het einde van mijn eerste

baantje, toen heb ik dus een aantal maanden schaarloos gelopen, toen heb ik weer een baantje

gekregen en ik heb voor de rest heb ik de oorlog rustig zonder veel last heb ik doorlo- pen.

En op den duur was het zo moest je allemaal als jonge knul een Ausweisch hebben en die

had ik toen ook, daar kom ik dus ook niet eerlijk aan, die had ik zelf laten vervalsen,

want ik zit op een kantoor, daar moest je voor meer mensen papieren hebben en ik

had een beroep, ik was Curber Schleifer oftewel krukafslijper, in een garagebedrijf.

Nou, nogmaals: er kon niks van, dus.

Maar goed, het is allemaal goed verlopen tot aan dat bombardement

natuurlijk in ’43, nou, toen zijn we verhuisd naar de Goudsesingel.

En nou, toen kwam…, toen werkte ik

ook al in Gouda en toen kwam die Spoorwegstaking en toen ben ik van Gouda

naar Rotter- dam gelopen, ik kwam toen met de trein kwam ik toen terug.

Het was de ochtend van 10 november 1944 dat is ’s

ochtends al vroeg gebeld werd door aan de deur door buren.

Die kwamen me waarschuwen en zeiden “joh, ga niet de deur uit, want de Moffen, die lopen hier

rond, ze pikken alle mannen pikken ze van de straat op!”. En een halfuurtje later ongeveer eh

toen stond ook één van mijn collega’s voor de deur, die was stiekem even de deur uit gepiept

en die kwam ook waarschuwen, hij zegt “jongen”, zegt hij, “de Duitsers, die lopen overal met

geweren rond en ze pikken iedere jongen en man van de straat op, blijf alsjeblieft thuis!”.

Ik ben dus thuis gebleven die ochtend. Ja, wat moest ik doen? Je wist niet wat er ging gebeuren.

Eh, dus ik heb een knutselkarweitje opgezocht achterin het

schuurtje ben ik wat gaan prutsen, ja, ik moest de tijd doorkomen.

Mijn vader was al thuis, gepensioneerd, ik bedoel maar

ja, eh die had ook geen verhalen voor mij om te vertellen.

Dus we kenden mekaar zo goed, we wisten alles al van mekaar.

Ik nam een geval, het was een uur of 12 en toen kwamen Duitse soldaten overal aan de deur bellen.

Bij mij stond er een jonge kerel van een jaar of 20, 22 schatte ik hem, en die kwam

naar binnen, want overal gingen ze binnen kijken of er de mannen aanwezig waren.

En hing er aan de muur hing er een portretje van mijn broer in

soldaatuniform, een militaire Hollandse soldaat was hij dus geweest.

Maar hij was gesneuveld.

En toen vroeg hij aan mijn vader “wie is die soldaat?” en toen zei mijn vader “dat

Ik ging ’s morgens naar mijn werk. Ik werkte voor het GEB op Barendrecht.

En ik was de eerste van het gezin die met mijn fietsie, waar ik vrijwaring

van in beslagname van had, want ik werkte voor een NUTS-bedrijf.

En ik kwam de deur uit en daar liepen een stuk of tien Duitse soldaten heen en weer.

Dus ik mocht mijn fietsje inleveren, ondanks vrijwaring, en ik mocht bij

ons aan de andere kant van de huizenkant, dat was aan de kant van de weg

hadden we een plantsoen met een hek ervoor, daar mocht ik gaan staan.

En iedereen die buiten kwam, lopend, want er waren nog mensen die gingen naar het werk.

Ik had nog werk, maar er waren mensen die hadden al geen werk meer.

Dus die kwamen zo vroeg niet, om 07.00 u, naar buiten.

Dan gingen ze overal aan de huizen kloppen en iedere man

tussen een zekere leeftijd die werd naar buiten gehaald.

Want, wat kregen we?

We kregen allemaal een papier dat we naar buiten

konden voor een dag eten, want we zouden gaan werken.

Alleen die dag is wat uitgelopen.

Maar, toen gingen ze bij al die huizen kloppen en toen haalden ze al die jongens

en de mannen van een zekere leeftijd, vanaf 17 jaar, haalden ze naar buiten.

En toen, om een uur of 10.00u denk ik dat de hele club volwaardig was.

Toen zijn wij naar het stadion gebracht.

Het leven in Rotterdam voor de oorlog, dat was ook zoals ze dat nu

hebben ook een grote crisistijd en er heerste ook heel veel armoede.

Ik kom uit een gezin, een arbeidersgezin, van vader en moeder en vijf zonen die

mijn vader en moeder hadden, waarvan er twee getrouwd zijn en ik was één van de

jongste die.., die dan thuis was met nog twee andere broers en de.., en de

oudste broer, die was 18 jaar ouder als ik, die was dan toentertijd ook getrouwd.

Maar het leven in Rotterdam, dat was wat ik mee heb gemaakt was één bonk armoede.

Mijn vader kreeg geen werk

en als hij dan werk had, dan kon hij een week werken en dan was hij weer ontslagen,

want dan was, dan ging een ander weer goedkoper werken als dat hij de baas verdiende.

Dus als hij ’s ochtends…, als hij ’s middags ging schaften, dan kwam de baas naar hem

toe en die zei dan “Koos”, zo heette mijn vader dan, “je hoeft vanmiddag niet meer te

komen, want er is een ander die het werk gaat doen”, mijn vader werkte in de bouwvakken.

Het was één bonk armoe, ik droeg kleren van het Crisiscomité,

want mijn moeder had het geld niet om zo het te kopen.

En ik was op de lagere school en ik was alsmaar, ja, gekenmerkt dat ik kleren had van

de Crisiscomité. Want als kinds had ik altijd het.., het.., het denken dat ontzettend

veel rijke kinderen in de klas zaten die altijd mooie kleren droegen en ik dan met

met klompen, zwarte kousen en mijn zesde broek die.., eh ja goed, die ging… Ik vond

ook en misschien heb ik dat verkeerd, dat ik toch ook een soort gediscrimineerd werd.

et echt fout ging, toen kwamen al die elitroepen van de Duitsers, die kwamen van het oostfront vandaan.

’s morgens in de barak. Ik moest werken voor hun, maar ze deden heel aardig. Ik begon met eten te krijgen en dan met werk. En wat was dat? Dat was benzine oppompen uit ingegraven benzinetanks in die weilanden. Dan moest ik de hele dag pompen. Die cannisters volmaken.

‘Aufhören, Aufhören.’ Nou, dan kreeg je weer te eten. Gewoon… Dan ben je zó in de war, dat dat aardige mensen zijn. Ja, wat heb ik daar gegeten zeg? Grote blikken met vlees… Maar daarna werd het eventjes… Toen hebben we haast geen eten gekregen.

βe, op de provinciale weg.

raβe. En we stonden er nog niet of er stopte een jeep met een neger met een machinegeweer. Staand in de auto. En nou ja, en met Engels kon ik me toen eigenlijk al wel aardig helpen.

ken voor me.

‘We take you away in a couple of days’ of zoiets. En dat hebben ze ook gedaan. Maar toen waren we helemaal op aan het eind. Toen konden we haast niet meer lopen van ellende. Zo moe en ondervoed en zo. En toen ben ik opgehaald en toen ben ik ondergebracht in een kazerne van de SS.

Leeg dus, nu. Maar bezet door de Amerikanen. En daar ben ik helemaal ontluisd en dan moet je je helemaal uitkleden en zo. En dan scheren. En grappen maken met die Amerikaanse meisjes die heel gek en leuk waren. En wat denk je dat ik daar te eten kreeg? Wat denk je? Dacht je dat ik daar te eten kreeg? Nee, dat was medisch helemaal uitgekiend. Ik kreeg daar elke dag rijst uit water met pruimen.

’s morgens, ’s middags, ’s avonds rijst met water met pruimen. Hahaha, echt waar hoor.

… ja, hahaha.

… Kijk we konden nauwelijks op onze benen staan want we hadden een hele tijd geen eten gekregen, we zijn dus in de bergen ergens neergevallen, ergens in een valleitje of wat dan ook en daar hebben we zomaar gelegen. Totdat ik onrustig werd en ik dacht…het was zo stil, er werd geen schot gelost.

oudere kerels, hij zegt ‘ben je gek, Cok, je blijft hier’.

… Nou dat was gelijk goed. Ja.

En die leiding van die lager die waren gevlucht al?

… de gekste dingen… ja ik heb daar hele bizarre verhalen… die passen gewoon niet in dit verhaal… hele nare dingen, joh…

. Ja die hebben daar dagen gelegen. Want wij mochten niet weg, moesten blijven, dus je ging tenslotte… ja we hadden daar geen toiletten, daar in dat kamp, in Winkel.

… We zullen het niet weten… We zullen het niet weten.

…wonderlijk eigenlijk, doordat ik een restantje had natuurlijk van doorvoeding van mijn vriend, dat ik heel gauw bijtankte daar in die kazerne van de Gebirtsjäger, van de SS, in Bergtesgade was dat. Dus al gauw…iets, iets, kreeg wel die rijst met water te eten, met pruimen.

‘jij mag ’s morgens met mij wel meerijden naar de stad, naar Bergtesgade, want ik moet vlees halen, ik moet post verzorgen voor de officieren, mag je meerijden in de jeep.

eren van mensen die het niet gehaald hebben in de oorlog.

Kunt u vertellen hoe uw leven eruit zag, de dagen vlak voor de razzia?

è. Ik was net een dag thuis.

’n hongertocht?

Nou, je had handwagens, zo en dan ging je de boer op. Boerderijen af. Ik ben zelfs helemaal naar Barendrecht, noem maar op, gegaan om aardappelen zien te krijgen. En met een man of drie deed je dat. Iedereen was op stap. Voor eten.

Er was overal gebrek aan.

Kunt u eens, over die tocht waar u het nu over hebt, kunt u eens vertellen hoe die tocht is gegaan en met wie u was?

én ging in de wagen zitten en twee duwen en dan terug als we aardappelen hadden, ja dan moesten we met z’n drieën trekken. Eén duwen, twee trekken. Want er zat nogal wat in die wagen natuurlijk. Voor de buren en voor jezelf. Ja. Ja, dat waren de tochten wel.

kunt u zich nog een specifieke anekdote herinneren van wat er zich afspeelde voor de razzia? Dus is er iets wat heel bijzonder was in die oorlogstijd dat u altijd onthouden heeft?

’ers hè. Ik had vrienden en die liepen veel op Tuindorp en nou woonde er op De Dreef op Tuindorp een NSB’er.

verscheidene jongens opgepikt. Die heb ik nooit meer gezien. Ja zo ging dat.

Heeft u zelf ook klappen uitgedeeld?

’er, ja, zo!

Kunt u eens precies vertellen hoe dat gegaan is. Weet u dat nog?

e Winter. Ik denk: ‘Hé, bekende naam’. Maar ja, op het laatst was het afgelopen hè. Er werd steeds gepatrouileerd op de Dreef. Je kon niks meer doen. Nee.

En u vertelde net, u was een dag thuis, maar waar was u van thuis?

de waarschuwing ‘Wie probeert te vluchten, wordt doodgeschoten’. Er zaten overal soldaten op de tribunes. Nou dat was het. En toen lopen naar Persoonshaven.

één van die dorpen.

Misschien kunt u vertellen van dat toen jullie de rijnaken in gingen.

Ja, dat was in Persoonshaven. Daar lagen die boten klaar.

En daar werden we in gedumpt, allemaal zo achter mekaar zitten. Op de bodem. Nou, daar gingen we. Naar Amsterdam. Daar mochten we eruit. Daar kregen we een stuk brood en daar werden we op de trein gezet. Een personentrein. Die ging naar Kampen. Daar stonden veel bewoners klaar met eten. Nou dat heeft ook niet lang geduurd. En toen gingen we met de trein naar Duitsland.

Kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag zo tijdens de oorlog voor de Razzia?

…, totdat de Razzia er was.

En u.., uw.., uw gezinssituatie?

…, ik woonde in de Parelstraat, dat is in Rotterdam-Zuid,

En hoe zag Rotterdam er uit in die tijd?

over het eten en dat was een beetje moeilijk, want ja, je was jong, een jonge jongen en ik was altijd buiten. Dat zeg ik,

en van eh 17 tot.., tot 40 jaar eh, eh naar buiten moesten komen op hun bevel.

elijk en onder bewaking van.., van ik weet niet hoeveel Duitse militairen, naar het Feijenoord Stadion. Daar zijn we dus in de loop van de dag aangekomen en toen kwamen er hoe langer hoe meer bij en daar hebben we ook de nacht doorgebracht.

r werd op geschoten”. Dus dat durfde je niet aan. Ik was 17 jaar. Maar het enige wat.., wat het voordeel was, was dat we dus met een hele groep waren en het waren allemaal mensen die bij elkaar bleven dan uit onze eigen straat.

st is door gaan varen naar Amsterdam. En daar kwamen we dus in de.., in de loop van de dag aan eh en bij het Centraal Station en daar bleven ze liggen. Eh, en nou durf ik niet te zeggen of.., of we diezelfde dag nog gaan varen of de volgende dag, maar

…

Mag ik eventjes een vraag tussendoor stellen? Hoe waren de omstandigheden op die schuiten?

en. Je zat maar gewoon maar af te wachten wat er gebeuren ging.

gewoon zitten waar je zat in een kamertje en dan eh, eh op een gegeven ogenblik een paar da..,

n. En dat was misschien.., eh Meppen, dat was

oesten daar eh schuttersputjes graven.., graven. Dus dat kon gewoon iedereen wel.Eh, toen op een gegeven ogenblik werden wij dus weer op in.., in colonne opgesteld en toen gingen we weer lopen. En toen zijn we bij Ahlhorn gekomen, terechtgekomen. Dus dat was niet zover lopen. Eh, en

je… En daar werden de mensen eigenlijk wel

gelijk op na de tweede dag, want als je door dat gangetje.., dat donkere gangetje liep, was die boter al verdwenen van je brood af als je eh buiten kwam. Dus ja, ja, nou, dat zijn gekke dingen die je je.., die je je herinnert.

En hoe kwam die boter dan van je brood af?

lsoep of zo. Dus maar je had wel te eten. Ik… Nou, toen eh vanuit eh Osnabrück waar…, zijn we naar ben ik op een gegeven ogenblik geplaatst.., overgeplaatst naar Bremen. In de stad Bremen, daar was eh waren fabrieken, onder andere een autofabriek: de Borgwart Fabrik.

Kunt u uw leven omschrijven hoe het er uitzag vlak voor de Razzia?

’s avonds nog een onderduikadres te.., te vinden. Maar ja, dat lukte niet. Hè, dus we zijn gewoon thuis gebleven.

è, in Krooswijk. Daar zijn we toen naartoe gegaan en daar zijn… Nou ja, toen zijn we de zaterdagmorgen werden we eh toen kwamen de plakkaten in de gang dat we ons op moesten stellen en dat we naar het opvangcentrum in de school in de Hulsthoflaan moesten gaan. Mm.

al van eh Dobbelman Tabaksfabrieken. Daar werden we…, maar dat was helemaal leeg, die hal. Daar lag er stro op de grond. We kregen daar een stuk brood en een stuk kaas aangereikt hè, als we toch wat te eten kregen. Nou ja, daar hebben we ons maar

…, en die zijn op

or de deur, hè, wat je, een auto, die hadden het Rode Kruis had daar nog de beschikking over. En die brachten ons naar de Springweg in Utrecht, daar was het Militair Hospitaal. En daar ben ik dan terechtgekomen. En daar is nou ja, toen ben ik van daaruit ben ik weer gegaan naar

n in Reewijk heb ik

lijk binnenweggetjes genomen. Dat is mijn verhaal.

En hoe dat u weer thuis was, was u.., was u trouwens al die tijd met uw vader?

Nee, alleen, alleen. Met die man, we hebben ons gesplitst ergens bij de..,

è en toen onze eigen weg gezocht. Je was alleen maar in overleving. Nou, ik.., ik heb mijn eigen dan, ja, die.., die.., die zei natuurlijk “draus!”, “draus!” en ik zei dat ik krank was hè. Dat.., dat.., ja, en dat is het punt eigenlijk dat ik dacht “nou, nou moet ik wegwezen!”.

En het Rode Kruis heeft u daar eigenlijk bij geholpen?

Ja. Ja. Ja.

Hoe is dat gegaan met dat Rode Kruis die u zo geholpen heeft?

“eruit!”, “eruit!”, eh er kwamen…, ja, toen bleef ik liggen, ik denk “nou, wat mot

rlijk al slecht gevoed hè. Dus ja, dat.., dat is.., dat is…

Dus het Rode Kruis, dat accepteerde uw verhaal en die hebben u geholpen?

è. En daar zijn we in het hospitaal en daar werden we ook weer geadviseerd

“daar moeten jullie ook wegwezen” en toevallig dat ik dan dat adres had van die.., van die zogenaamde tante, laten we het zo maar noemen, die toen ben ik er verder op in gesprongen hè. En toen zeg ik tegen die man “nou, ga jij ook maar mee, laten we maar kijken wat we doen” hè.

Ja, we gaan zo het hele verhaal nog een keer eh vertellen en nog een keertje stapsgewijs door met wat vragen, maar eerst eh over uw thuiskomst, want u was natuurlijk best snel thuis, hoe reageerden uw ouders daarop?

Nu wou ik als eerste aan u vragen of u uw leven kunt omschrijven zoals het er uitzag

voor de Razzia? De oorlogsjaren bedoelt u? Ik was dus bijna 17 toen de oorlog uitbrak en ik heb dus als.., als loodgietersmaatje gewerkt totdat mijn baas geen materiaal meer had en toen moest ik ander werk doen en als je geen werk had, dan werd je voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland gestuurd. Maar je kon ook gaan werken in Schiedam op de werf Wilton-Feijenoord en dat heb ik dus gedaan. En zodoende ben ik wel in die tijd uit Duitsland gebleven. Tot 10 november. Ik was toen samen met mijn moeder, want mijn vader, die was al

pgegaan. En daar stonden alle mannen uit de straat stonden al opgesteld en daar moest ik me bijvoegen. En na een uurtje moesten we afmarcheren en toen gingen we naar een wijkgebouwtje en daar werden al die mannen verzameld totdat

tond op elke hoek van het stadion stond een mitrailleur, schuin op ons gericht. Dus dat was heel angstig. Later heb ik gehoord dat daar jongens van 16 en 17 jaar achter zaten! En die hadden de opdracht gekregen om als er vluchtpogingen waren te schieten.

in ik dacht in een colonne. En tot.., tot Lekkerkerk. Daar stopten ze. En toen lagen we gemeerd, toen mochten we naar boven, toen mochten de luiken, om onze behoefte te doen

swagens met brood. En toen kregen we allemaal een homp brood. Dat was het eerste wat we kregen. We hadden ook geen drinken gehad, dus er werden ook emmers water neergezet en zo, we mochten drinken. En toen moesten we weer terug in dat ruim. En toen hebben we in

’s morgens zijn we die IJsluizen doorgegaan het IJsselmeer op. En eh toen gingen de luiken weer open, toen mochten we aan dek.

En vanaf Zuilen dus.

goed en wel op het IJsselmeer waren, mochten we weer het ruim uit. Toen mochten we op het

dek gaan zitten. Het was niet prettig, want het was november, maar ja, alles beter als beneden, want daar begon het aardig te stinken. En eh toen we dus een end uit de kust waren, toen vloog er een vliegtuig heel laag over. Ik heb niet kunnen zien of het een Duits of een Engels vliegtuig was, maar er was wel paniek. Zowel bij die Duitsers als bij ons. En we moesten weer razend vlug naar beneden. Toen hebben we er weer gezeten tot we uiteindelijk na een lange reis in Kampen kwamen. Daar werden we dus er weer uit.., uit die schepen geladen en toen zijn we in de Van Heutz Kazerne terechtgekomen, in een hele grote paardenstal. En daar hadden ze allemaal stro neergelegd en zo en daar konden we dan uitrusten. En daar zijn we een paar dagen gebleven. Tot daar kregen we ook eten. Niet teveel, ik kan me niet meer herinneren wat hoor. Maar eh na een paar

as een…, het was wel angstig. En toen zijn we doorgereden en toen kwamen we toen eh… Dat moet ik effe herhalen hoor, effe stoppen.

Ja?

Ja. Ik vermoed dat we door.., door Drenthe gereden zijn.

Het was donker. En eh toen heeft is de trein gestopt halverwege. En toen trok ie weer aan en toen werd er geschoten. En toen stopte ie weer en toen hoorden we schreeuwen. Maar het was donker, we zagen niks. Toen de trein verder reed, toen zijn we tot.., tot Groningen gereden en toen op dat station, toen zagen we dat er gewonden en, ja, mensen weggevoerd werden. Door Duitse zusters van het Rode Kruis zal ik dan maar zeggen. Wat er gebeurd is, ik weet het niet, maar ja, het.., het je werd wel bang. Het was wel angstig. We hebben daar een tijd op het station gestaan en toen is die trein weer vertrokken en toen zijn we naar het Oosten gereden.

Naar het Oosten gereden?

Ja, naar het Oosten gereden. En eh ja, toen begrepen we wel welke richting we uitgingen: naar Duitsland.

’n beetje het enige wat we te bikken kregen, want

eten, dat was heel slecht. Heel weinig en heel dun. Maar als dus en.., en we moeten ook muren omtrekken, die overeind waren blijven staan, want Emden was verschrikkelijk gebombardeerd, het deed ons wel denken aan Rotterdam. Precies hetzelfde, ook het hart eruit en daar waren ook eh scheepswerven. En er waren mensen bij ons die in dat Lager, dit waren Groningers, dat waren zogenaamde grensgangers en die mensen, die gingen in het weekend naar huis. Daar heb ik geluk aan gehad, want die mensen, die brachten eten mee terug. En daar kreeg ik het nodige van, die brachten roggebrood mee en brood en zo. Dus ik heb het dus re..., echt goed getroffen. Die mensen waren heel goed voor me. Maar in de week moesten we dus in de puin werken en dus steentjes bikken en muren omtrekken. Dat was niet prettig, in weer en wind. En met een,

oen ik daar kwam, toen ja, toen brak dat mens ‘r hart en toen mocht ik elke zon- dag daar gaan eten. Dat,

zijn we gaan lopen en gaan lopen en toen kwam er

en zo. Dus we liepen naar de veranda en er was aan de overkant, dus aan de achterkant van de andere huizen, was de buurman met zijn buurjongen, die hingen uit het raam en “ja, zie je wat?”.

dan gebleven, maar het was natuurlijk een

ij konden in ons huis dan wel terecht, hoewel de boel achter natuurlijk helemaal kapotgeslagen was, maar we konden toch wel redelijk wonen nog. Nou ja, en dat was dus eigenlijk het.., ja, het bombardement zoals we het meegemaakt hebben, ja.

Naar de periode vlak voor de Razzia, kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag?

in de buurt met boeren en dan ging hij met.., met klompen ging hij dan de boer op en dan kreeg hij allerlei eten kreeg hij dan mee, dus wij hadden eigenlijk nooit gebrek. Maar toen in, ja, ’s morgens om.., vrijdag ’s morgens op 10 mei, toen gingen we dan…, ging ik naar mijn werk en ik kwam

us ik kwam met die Duitser kwam ik

n. Daar werden we ondergebracht. Er lag een hoop stro en zo.

een vrij grote jongen. En toen we een eindje verder waren, toen kwam er uit de rij uit de toeschouwers kwam er een andere jongen, dat was zijn broer, die kwam nog eten brengen. En die liep een eindje met hem mee. En die jongen, die liep toen de rij uit natuurlijk,

we weer eruit en moesten we naar, dat hadden ze gezegd: “jullie gaan naar.., naar eh…”, waar moesten we nou naartoe?, “naar A…”, nee, “naar Utrecht

n dat was dat deden die Duitsers spe.., speciaal: als je dan de openbare weg op kwam, dan kreeg je een stuk brood en een stuk

moest met zijn tweeën moest je op één brits liggen. Nou, en die britsen waren al niet breed,

ie moesten dan de orde handhaven. En dat deden ze natuurlijk met alle genoegen, want als ze dat goed deden, dan hadden ze een betere behandeling en

e.., op die brits liggen natuurlijk. En dan werd het donker en ja, al die.., die dunne troep, die soep, dan moest je nog wel eens naar het toilet natuurlijk. En we zouden op een bepaalde dag zouden we wel vertrekken, ’s morgens heel vroeg, want naast

eld. En we zouden toen op een bepaalde dag zouden we weer weggaan. En ’s morgens om 4 uur opgestaan, de slee klaargemaakt, de bagage erop, we hadden inmiddels hadden we een hoop bagage, allemaal eten bij ons, we hadden Engelse parachutes gevonden, die hadden we

ons uit om te kijken als verkenner of er geen Duitsers waren die.., die controle hielden. Nou, de hele morgen liepen we daar, toen liepen we op een gegeven ogenblik liepen we langs een watertje zo, een klein riviertje met een weg, maar het was spek en spekglad was het

n daar hebben we de nacht doorgebracht. Nou, we waren natuurlijk dood en doodop. De andere ochtend, nou, lekker gegeten, die man, die was bij de Crisiscontrole van de.., van de voedingstoestanden, dus die had altijd wel eten in huis. En toen zijn we de andere ochtend

in die stal! Nou, dat was natuurlijk.., dat was natuurlijk een dolle nacht! En nou ja, wij lekker geslapen daar. En de andere inderdaad: die boerin, die bracht ons wat te eten.

tterdam de laatste route, we zouden naar Rotterdam gaan. We zouden naar…, we zouden proberen om Krimpen aan de Lek te halen. Krimpen en daar wisten we daar was een pontje en dat voer nog.

gen boven ons. Dus tegen een uur of half 12, 12 uur kwamen we in Rotterdam aan en hij ging, die boot, die voer naar

esten we achter. Nou, “Ausweiss”. Ja, we hadden geen Ausweiss, we hadden alleen die flodderpapiertjes. Dus wij die papiertjes maar gegeven. “Nou, laat hij.., laat hij in Godsnaam laat hij niet opbellen, want dan zijn we de klos natuurlijk!”. Maar ja, hij wist ook helemaal niet waar we

Nou, er was een beetje drukte in de straat. We hadden allemaal zo’n briefje gekregen.

En daar stond op dat je op moest komen tot en met vijfenveertig jaar.

Van vijftien tot vijfenveertig jaar. Ja, van vijftien tot vijfenveertig jaar.

Vijftien niet nee, zestien jaar. Zestien tot vijfenveertig jaar, hahaha.

Nou ja, veel mensen gingen uit zichzelf al naar buiten gingen er al.

Aan de overkant zat een, daar zaten wij ons een ongeluk om te lachen, die

zat z’n eigen netjes en een rugzak op en… Zo van: ‘Zie ik er zo goed

uit?’. Maar ja, die Duitsers gingen overal naar binnen, dus ook bij ons.

Wij hadden toevallig er twee uit Kralingen, die zaten bij ons in de kelder.

Die waren ondergedoken omdat, in Kralingen, daar was een dag ervoor een razzia geweest.

Maar die bleven gewoon in die kelder zitten en die Duitsers, die gingen bij ons

naar binnen en… Nou ja, mijn vader was al vijfenveertig dus die mochten ze zien.

Nou ja, ze lopen door het huis en toen was het goed en ze gingen weer weg.

Verder hebben wij weinig gezien.

Die mensen hadden we dan gezien, en die liepen de

straat uit en nou ja, voor mij was het verder afgelopen.

En je hoorde natuurlijk hier en daar wel wat er gebeurd was, en waar ze naar toe gingen.

Maar ja verder is er eigenlijk niks van bekend. U wilt weten over de razzia?

Nou, in ieder geval waren we al een beetje op de hoogte van de razzia.

Want in Kralingen, een dag ervoor, was er razzia geweest. En we hadden een timmermanswerkplaats.

Hoe zag uw leven eruit vlak voor de Razzia?

… Ik werkte bij de telefoondienst in Rotterdam, en daar werkte ik dus van 9 tot 5. En dan ging ik dus weer naar huis en ik studeerde in de avonduren en zo was dus eigenlijk de situatie voor de Razzia.

Wat studeerde u?

Wat zegt u?

Wat studeerde u?

Bedrijfsadministratie

En hoe oud was u tijdens de Razzia?

Nou toen was ik dus negentien. Ja. In 1944. Negentien.

En hoe ging dat toen? Het briefje kwam door de deur, kunt u dat moment beschrijven? U mag het heel uitgebreid vertellen

dat moment en ik had nog een aantal verzetskrantjes van kantoor. Die heb ik dus heel snel doorgespoeld door het toilet, hahaha. En ja toen is mijn moeder naar een monteur van de telefoondienst gegaan, die woonde ook in het sportdorp een paar dagen verder.

n. En zijn we dus daar in De Kuip zijn we dus ergens ondergebracht in een grote zaal hebben we daar gezeten tot ’s middags een uur of drie.

 moesten dus lopend ergens naartoe en toen zijn we dus door de Oranjeboomstraat gelopen in optocht zijn we dus naar de Maaskade en op de Maaskade zijn we ingescheept in Rijnaken. Nou ja, en toen dat voor elkaar was, zijn we dus met die boten zijn we dus de Maas af gegaan.

kon wel merken dat dat die stuurman dat die niet zo erg goed op de hoogte was.

’n voorpostenboot. En dan gingen we dus allemaal gewoon in het ruim zitten beneden daar zaten we dus allemaal linksom zaten we in dat ruim. En dan zijn wij dus over het IJsselmeer gevaren naar Kampen.

of zo we hebben dus een heel eind gelopen.

… Kon je dus gewoon op de grond of op de tafel moest je dan een beetje slaapplaats inrichten waar je dan ’s nachts kon slapen.

gesproken die dat ook lijfelijk heeft meegemaakt.

t konden maken en ja ze hadden altijd wat bij zich natuurlijk. En daar zag ik dus op een gegeven moment een ogenblik ook zo’n SS-er die daar met een pistool langsliep en dan die vrouwen wegjoeg.

pakken en zijn we dus afgevoerd naar het station van Wezep. En het was ook bij… Toen we in Wezep aankwamen stond natuurlijk overal langs de weg stond de bevolking.

hem natuurlijk ook wel een beetje te knijpen. We kwamen dus ’s morgens vroeg om zeven uur kwamen we aan in Enschede op het station.

En toen kwam dat beeld van hoe, hoe het leven er uit zag in de oorlog, in de oorlog, ja.

Nou, voor ons als jongens was het eigenlijk best een spannende tijd.

Wij woonden in Tuindorp Vreewijk.

En dat betekende dat de Duitsers daar al heel gauw hun intrek namen.

Die vorderden af en toe een Officiersmess bijvoorbeeld.

Maar er stonden bij ons in die paden in Tuindorp heb je heel veel tuinen met

paden erachter en daar stonden heel vaak keukenwagens van Duitsers bijvoorbeeld.

Ze groeven daar schuttersputjes bij ons in de buurt.

Ze oefenden daar vaak, ze marcheerden af naar een eetzaal.

Als jongens vonden we dat eigenlijk wel heel spannend om allemaal mee te maken.

We speelden zelf dan ook dat een beetje na, we maakten geweertjes van hout.

En vooral als er van die hulzen te vinden waren, losse

flodders die hadden ook hulzen, die verzamelden we dan.

Het was eigenlijk voor ons best een beetje spannende tijd.

Eten was er natuurlijk veel minder, dat werd vooral eind ’44 natuurlijk toch wel nijpend.

Mijn die vader probeerde regelmatig op de fiets, om naar de Barendrechtse Brug te

fietsen, om in de Hoeksche Waard wat te gaan kopen, maar dat werd bijna altijd verboden.

Er stond altijd wel een Duitse schildwacht op de Barendrechtse

Brug en die zei ‘Halt’ en dan moest hij weer terug.

Nou, het eiland IJsselmonde, daar was bijna niks meer te krijgen,

Om te beginnen zou ik u willen vragen of u kunt vertellen over de periode vlak voor

de Razzia, hoe zag uw leven er toen uit, hoe was uw gezinssituatie, thuissituatie?

Nou, vlak voor de Razzia hebben we nog een paar weken dat we geen werk meer

hadden, tenminste, dat was allemaal stilgelegd in de fabriek, die scheepsbouw.

Dus ik was helemaal thuis. Ik werkte niet meer, laten we het zo zeggen.

Ik zou even beginnen bij Smit.

Ja, ja, ja, misschien dan toch nog net iets meer erbij, want u heeft net al aan mij

verteld al waar u werkte, maar dat weten we voor de camera weten we dat nog niet.

Wat deed u bij die scheepswerf?

Bij de scheepsbouw was ik de laatste jaren was ik in de scheepsbouw elektrisch lasser.

Daar heb ik iets na de oorlog een diploma gehaald, ik ben gaan werken toen ik 14 jaar was.

Ik werd woensdag 14 jaar en op donderdag moest ik gaan werken.

Bij de Catz Papierfabriek in Rotterdam.

Toen zat ik op de 7de verdieping en daar deed ik niks anders als of papier door een

soort machine heen te vernietigen allemaal, ja, dat had een bepaalde naam zo’n machine.

Dat heb ik een week of 6 gedaan en het was gloeiend heet daarboven, het was

echt, we stonden daar met een man of 6, 7, het waren jonge jongens ook.

En toen was ik het zó zat en toen ben ik gaan solliciteren, bij Piet Smit, op één of andere

dag, ik weet niet of het ’s middags of ’s avonds was, ik zou het niet durven zeggen meer.

En daar heb ik toen gevraagd en ik moest ernaartoe, en ik verdiende

Kunt u om te beginnen vertellen hoe of omschrijving hoe uw

leven er uitzag kort voor de Razzia, waar u werkte, eh…?

Dat was het bombardement van 1943 had ik meegemaakt.

Toen werkte ik bij ik werkte er 2 weken en als het luchtalarm ging, dan mocht je naar buiten.

En dan liep ik altijd liep ik altijd de kant van

Van Nelle op en kwamen die meiden van Van Nelle, die kwam ik dan ook tegen.

Dus als het dan veilig werd gegeven, dan duurde het een hele tijd voordat we weer terug

waren bij En op die dag was alles afgesloten, toen mochten we niet meer naar buiten.

Toen hadden die Duitsers geulen willen laten graven op de binnenplaats en toen was en die sloeg de

ruiten kapot en die zei “kom op jongens, naar buiten!”. Dus ik met die kameraad van me naar buiten.

Eerst in een goederenwagon gezeten, eerst in een wagon op de straat. Toen onder de wagon.

Toen zijn we omdat er gevaar was, toen zijn we gevolgd naar een tram op het Marconiplein.

Daar zijn we in gaan zitten tot de conducteur zei dat er gevaar was.

Toen zijn we onder de tram gaan liggen en toen zei hij van “jongens, u kan naar buiten,

daar is een schuilkelder open”. Toen zijn we naar de schuilkelder en toen die kameraad

van me, die liep voor me en die bleef met zijn blouse aan het prikkeldraad hangen.

En die draaide zijn eigen om en die kreeg een bomscherf in zijn borst, dus die was gelijk dood.

En toen was het bombardement afgelopen en toen ging ik die schuilkelder uit

en er stond een klein meisje van een jaar 5 die stond er te huilen en toen

zei ik “waar woon je?”. Toen zegt ze “daar”. Toen wees ze de Hudsonstraat in.

Nou wilde ik als eerste aan u vragen of u een beeld kunt schetsen van uw leven, uw gezinssituatie in de paar jaar voor de razzia.

Voor de razzia ben ik opgegroeid op Delfshaven. In Rotterdam dus. Dat is in de buurt van de havens allemaal. En ja, daar heb ik wel een prettige jeugd gehad voor mijn doen. Ik heb tot mijn veertiende jaar op school gegaan. De lagere school, later de ULO dan.

… En voor die tijd, ja, als je dat dan weten wilt. Een normaal gezin, een normaal arbeidersgezin en ik was alleen.

’44, eind ’44….

Wacht u even alstublieft. Ik moet ook nog beginnen. Het bombardement was er natuurlijk wel geweest.

Ja, dat was vier jaar eerder.

Inderdaad ja. De Hongerwinter was nog net niet begonnen.

Was nog niet begonnen. Die begon pas toen ik weg was.

Hoe stond Rotterdam ervoor op dat moment?

achttien jaar daarzo terwijl ik dertien jaar was of zo, veertien jaar.

rlog. *Bombardement

…. Je maakte mee wat iedereen meemaakte. Je woonde in Rotterdam- west, bij de havens. Dus dat was zeker in 1940, 1941 was er toch wel zeker één keer in de week een bombardement.

… Dat je je nest uit moest en dat je in de gang moest gaan staan. Wat je op den duur niet meer deed. Dan bleef je liggen. En in 1943 heb ik wel van tamelijk dichtbij het bombardement meegemaakt van Rotterdam-west. Het zogenaamde vergeten bombardement.

Want je had het grote bombardement, maar dit was niet veel minder, want een groot stadsdeel in het westen van Rotterdam is toen weggevaagd. Maar, door de geallieerden. Die wilden een aanval doen op de schepen in de Merwehaven of op de andere havens daarzo. En dat was fout ingeschat op de een of andere wijze. En midden op de dag, op woensdagmiddag als ik het goed heb, stond daar de hele boel in brand.

En we woonden eigenlijk aan de rand van dat gebied. Nou, dat was niet best hoor. En we hebben ook een paar keer het huis uit gemoeten in die periode. Dus dat er gebombardeerd was, maar dat er blindgangers lagen in de straat. En dat je daar niet kon blijven, die moesten eerst geruimd worden. Als je dan thuiskwam en het was toen al winter, alle planten waren bevroren bijvoorbeeld.

Dat kon je een keer meemaken. Maar ik kan me ook wel herinneren dat er gebombardeerd werd en dat was vlakbij ons en schuin tegenover ons was een groentenboer en die zijn zaak lag in puin en die had een oog verloren. En verderop in de straat waren doden gevallen. En bij ons gingen de scherven door de deur, door de buitendeur heen, in de gang.

…. Ga je kijken overal.

valt dan valt er toch niets meer te redden of dat ik nou in die gang sta of dat ik nou hier lig.’

… De muren eruit gevallen waren, dan ging je weleens even kijken hoe dat in mekaar zat en wat er gebeurd was. Nou dat neem je dan voor kennisgeving aan. En je ging gewoon je gang.

’s avonds voor zover dat mogelijk was. Er zaten ook jongens op van mijn school, waar ik op school gezeten had enzo, dat was vlakbij de school, en dat was niet zo best.

meneer Bast, dan wilde ik vragen of u uw leven kunt omschrijven. Tijdens de oorlog voor de razzia. Hoe zag dat eruit?

. Wat wij hadden ’s nachts…

eld. Dus Bram een aantal, Vic, zeg ik dan maar even, en mijn persoontje.

in tot zover. Nou, en mijn persoontje..

Ik struikelde want die stukjes grond, die werden toen bewerkt tot akker. Daar werd gezaaid en gepland en gedaan. Maar ze hadden net geoogst, nee, ze hadden net geploegd. Ze hadden net geploegd en daar viel ik over. Plat voorover. Nou dat was drie keer schieten dus die kogels vlogen over mijn hoofd en die hoorde ik ook fluiten. Maar ja omdat het donker was gebruikten ze hun zaklantaarn en daar vonden ze me mee. Nou opstaan natuurlijk, zeggen wat je gedaan hebt. Ja, wij hebben dus, ja wij hebben die paaltjes eruit gehaald voor brandhout. Maar wij werden dus aangezien voor diefstal.

en toen kreeg ik toch een klap in m’n gezicht met een handschoen. Nou, ik voel ‘m nog. En toen moest ik mee, naar huis, naar mijn ouders. Die lagen natuurlijk heerlijk te slapen. Er werd gebeld, vader, moeder allebei door een raam naar buiten ‘Wat is er aan de hand? Wat is er gebeurd?’

…en toen werd er natuurlijk ook gevraagd: wie waren die anderen want er waren er drie.

esten inleveren.

Maar dat moesten we wegbrengen. En dat moesten we brengen, en daar waren we later heel boos over, bij een adres bij de Kleiweg. Ik meen de Prinses Margrietlaan, of straat.

erstopt. In de stortbak, in de kelder, op de zolder, op de vliering. Kortom….onder de matrassen, want dat waren allemaal van die blokjes. Dus overal verstopt. Dat was helemaal niet nodig achteraf.

‘Heb je het vannacht horen schieten?’ ’Ja dat heb ik gehoord’, maar wij zeiden niet waarvoor, dat hebben we altijd verzwegen. Later is dat natuurlijk wel uitgekomen. Daar gaan ze over praten. Kortom, dat was één van de laatste dingen die we hebben gedaan. Tijdens de Razzia

’s Morgens vrij vroeg. Ik weet geen tijd. In ieder geval, mannen van zeventien tot veertig moesten naar buiten. Die moesten op straat opgesteld worden. En alles onder schot. Dus die soldaten zorgden er wel voor dat je deed wat ze je vroeg.

’n overloop. Dan hadden ze de plankjes weggehaald van het plafond en tussen die twee schuifdeuren kon hij dan verstopt worden. Maar toen hoorde hij…mijn zussen werden bedreigd.

… De Reis

En zo zijn we dan afgevoerd naar de remise in Hilligersberg. Daar hebben we een nacht in lijn twee overnacht. En tussen haakjes, heb ik nog naar iemand gemaild van Hempie van Meer, Van der Meer, van de melkboer. Die noemden wij Hempie, maar hij heette Herman.

En Herman is door zijn zussen bezocht in die remise. Die hebben hem als meisje verkleed en zo hebben ze hem de remise uitgesmokkeld. Dat weet ik me nog zo goed te herinneren. Maar wij konden geen kant op. Dus uiteindelijk zijn we dan met de hele ploeg weer terug gelopen. De Straatweg over, de Bergssche Dorpsstraat over de Montignylaan, Burgemeester Le Fevre de Montignylaan. En zo zijn we dan uiteindelijk richting Waddinxveen gestuurd.

et was aardedonker.

.

Maar vraag niet hoe die toestanden waren. Want als je nou een paar honderd man op een toilet terecht kon, dan lopen die bakken van zes en acht liter niet direct vol. Dus op den duur was er geen mogelijk meer om de boodschap weg te spoelen. Het was een smerige, smerige boel. Dat is onmenselijk, mensonwaardig. Maar goed je beleefde het.

’n wagon hadden. Want wij konden dan nog naar buiten. Wij konden daar dus de weg en zeiden tegen die Duitser ‘Ik moet een plas doen.’ Je zei het misschien wel anders. Maar dan kon je in elk geval achter een boom gaan staan. En zij verder niet.

Laten we beginnen, als u dat zou kunnen vertellen, met de periode van voor de razzia, uw leefsituatie en hoe was de sfeer in de stad. En ging u naar school?

én was… dat waren mijn twee broers. Mijn oudste broer was opgepikt voor de Arbeitseinsatz. En de ander was ondergedoken. Die zat in de Ardennen, in België. En, naar we naderhand vernamen, zat hij bij het Armée Secrète. Het geheime leger. Dus bij het verzet.

’s die begonnen in november. Ja, voor die tijd hadden we dus gewoon schoolgang. Totdat we op een gegeven moment liepen er Duitse soldaten met formuliertjes rond en die stopten overal die formuliertjes in de bus over die aanstaande razzia.

… de doodstraf. En die formulieren werden gewoon in de bus gestopt. En dat was op een bepaalde dag, dat was dus vrijdag tien november 1944.

twee jongens weg en als ik dan straks ook nog een keer gepakt wordt omdat ik me verborgen heb.’

‘neem een deken mee’. Dus ik liep daar met een wollen deken om mijn middel en ja, een rugzak met wat noodzakelijke rommeltjes die je dus nodig had.

è met allemaal mannen uiteraard. Er waren ook bekenden bij natuurlijk, want het was uit dezelfde buurt.

’s middags, aan het eind van de middag, werden we begeleid, marcheren naar de remise van de RET aan de Oosterkade aan de Kleiweg. En daar zouden we dan de nacht doorbrengen. Dat was eigenlijk volkomen onverwachts. Je wist niet wat je te wachten stond.

’s avonds of ’s nachts in te bivakkeren. En ik herinner me dat we ook nog een keer als compensatie of als douceurtje een stuk worst uitgereikt kregen.

bel getrapt van de trams zelf.

è. En de volgende morgen was het dus verzamelen geblazen. En toen was het opmarcheren richting, ja, waar gingen we naartoe. We gingen de richting van Gouda op.

‘Wer versucht zu fliehen, werd erschossen.’ En daarmee boezemden ze toch wel angst aan want ze liepen met hun geweren in de aanslag liepen ze langs de mensen.

Nou, zo sjokten we door en zo kwamen we uiteindelijk terecht in de fabrieken van Dobbelman in Waddinxveen. Daar hebben we dus de nacht doorgebracht. En het was er een chaos van heb ik jou daar want dat waren onderhand, nou ik denk, enkele duizenden mannen en jongens.

En er waren grote hallen, maar die hadden totaal geen faciliteiten. Er lag niets op de vloer. De vloer was kaal, dus je moest je eigen deken gebruiken. En wat je dan verder nog had om op te gaan liggen. En er was natuurlijk wel een zenuwentoestand ontstaan onderhand waarbij dus veel van het toilet gebruik gemaakt moest worden.

ereen lag bovenop mekaar.

Zo ook als je terugliep. Met je vieze schoenen. Dat was me een troep! En ja, dat verergerde natuurlijk de situatie en de stemming die daalde veel, veel verder omlaag natuurlijk.

‘Gaan we nou naar Utrecht? Maar zo ver lopen?’ Ja, het werd inderdaad zover. Bij Woerden daar hoorde ik ineens mijn naam roepen en toen kwamen mijn beide zusters op de fiets aanzetten.

’Wer versucht zu fliehen, werd erschossen.‘

è. Ja. Er waren dus ook kerels. Dat waren ouderen, en dat waren, onder ouderen kan men dan verstaan, mannen van eind dertig. Want de grens lag bij veertig jaar. Maar die konden het niet meer redden hè. En die… Ja wat daar eigenlijk mee gebeurde weet ik niet. Want wij moesten doorlopen.

… Schouwburg Tivoli. Nou, daar kun je je voorstellen dat enige duizenden mensen die in Tivoli worden ondergebracht. Het is in eerste instantie ontzettend vol. Wat moet je in zo’n Amfitheater wijze gebouwde zaal, moet je daar…. Je kan alleen maar in de stoeltjes gaan zitten.

Kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag in de tijd vlak voor de Razzia? Wat deed u,hoe zag Rotterdam er uit, hoe was het thuis?

Ja, ja, ik dat weet ik eigenlijk niet.

School en werk?

Ik heb daar waarschijnlijk gewoon als er wat te doen was naar klanten gegaan en iets neergezet dat ze besteld hadden. Dat vermoed ik tenminste. Ja.

Want u werkte in de zaak van uw vader, misschien kunt u daar dat vertellen daar nog iets meer over vertellen?

Ja.

Ja. Daar weet ik, ja, verdorie nog toe! Ja.Ja, dat weet je wel! Ik moet daar dus naar klanten toe gegaan zijn en.., en daar de spullen gebracht. Dat moet.., dat moet zo geweest zijn.

Kunt u eens vertellen of u eh last heeft gehad van de Duitsers zeg maar, hoe heeft u dieoorlog ervaren?

…, hun zijn weggegaan. En dat is alles wat we dus van Duitsers meegemaakt hebben op dat moment.

U hebt geen.., geen bombardement of iets meegemaakt?

Er is een bom gevallen in de Messchertstraat. En er lag Ali, we woonden daar, en het glaskwam in de wieg! Het was een hui..., wat huizen verder. En dat glas lag in de wieg. Dat is en toen was het bombardement al geweest hoor, het grote bombardement. En verders.

…? Was die gewond geraakt bijvoorbeeld?

Ik denk het niet. Ik denk het niet. Maar we hebben het glas eruit gehaald enz.

Dus u was al getrouwd en u werkte al?

Ja. Ja.

…?

Nou, normaal, normaal.

Kunt u iets vertellen over uw lagere school en hoe u daarna bent gaan werken?

één straat verder. En ja, we kwamen thuis en we gingen spelen op straat.

Ik ben ook nog eventjes naar een andere school gegaan, want ik was geen 12 jaar, ik mocht er nog niet af. Dus ik ben nog eventjes naar een andere school gegaan. En toen ben ik bij mijn vader gaan werken.

Kunt u vertellen hoe uw leven er uitzag wat u net vertelde dat u naar een

onderduikadres moest, hoe u naar school bent geweest? Nou, ik ben op de Heiplaat de halve lagere school gehad en daarna ben ik aan de andere rivieroever naar een andere lagere school gegaan en na die lagere school heb ik eerst 1 jaar Gymnasium gedaan omdat ik had een broer, twee broers op het Gymnasium gehad en ik was een slim jongetje, dus ik moest ook maar naar het Gym, maar dat is niet goed gelukt. Toen ben ik daarna naar eh.., naar de MULO gegaan, ik heb dus 3 jaar de MULO gedaan, daar heb ik ook het Eindexamen van. Toen heb ik Toelatingsexamen gedaan voor de derde klas van de HBS en daar heb ik een 5-jarige HBS afgemaakt, dat is dus mijn scholing.

ik niet in de Arbeidsdienst wilde. Dat heb ik dus niet gedaan. En toen ben ik ondergedoken.

omen. Ik heb daar van alles geleerd: met paarden leren omgaan, ik heb ook leren melken. En eh..,

amen 5-jarige HBS B gedaan. Toen moest je dus in.., in de Arbeidsdienst en dat heb ik niet gedaan. Toen ben ik ondergedoken door op een scheepswerf op een Afdeling

dus ook leren melken en met paarden leren omgaan. Toen is dat terrein onder water gezet in de herfst van ’44. En toen ben ik geëvacueerd ergens anders heen en dat was op eh…, nee, die datum, nou, dat was maart.., maart 1944. En op die boerderij eh,

ens even nadenken hoor. Dus eh toen ben ik op 18 november in 1944, die datum ken ik, daags ervoor was haar zus jarig, dus daarom weet ik dat, en toen ben ik dus met een

aardappelschipper van het haventje van Klundert naar Rotterdam gevaren naar de Coolhaven. En ik had daar ook nogal wat etenswaren, kisten met aardappels, meegenomen. En toen ben ik vandaar naar mijn eigen huisadres weer op de Heiplaat gekomen. En toen had ik gedacht dat ik weer mee terug zou kunnen komen, maar ze waren onderweg ook al gecontroleerd door de Duitsers in.., in het Hollands Diep. En ik heb ze dus gehoord, we zaten dus in.., in het ruim, maar ik heb de Duitsers in het gangboord horen lopen met hun ijzeren beslag onder de laarzen. En er zijn wel luiken opgetild, maar die schipper deed dat op de plaats waar wij niet zaten, waar je gewoon alleen maar aardappels kon zien, dus dat is goed afgelopen. Maar die wou ons dus niet meer mee terugnemen, dat is dus niet gelukt. En zodoende heb ik de Hongerwinter thuis in Rotterdam meegemaakt. Dus ik ben eh op eh 17 oktober ben ik uit West-Brabant per aardappelschip, dus illegaal, naar de Coolhaven in Rotterdam gevaren met nog een stuk of drie

hebben we daar geleerd, rechtsomkeert, mars en noem maar op. Dus toen de Bevrijding kwam, konden wij op dat dorp konden wij met 100 man uitrukken. En de Duitsers hebben dat nooit geweten en we kregen dan 1 dag in de week kregen we exercitie in die bioscoopzaal.

een driehoekige ruimte op zolder. Die was ook afgetimmerd. Hè, want we hadden geen schuin dak

aan gelijmd zit, zit, zoals dat meestal zit hè.

aan de Noordkant de Maas, aan de.., aan de Westkant de Dokhaven van de fabriek en aan de Zuidkant

hadden we de uitmonding van het eh.., van het Waterschap. En er was alleen een uitgang, je kon dus uit het dorp uit met twee wegen en dan kwam je op het wegennet buiten het dorp. Dus ze zijn niet op het dorp geweest. Absoluut niet. Er is niets gebeurd. We hebben wel 1 of 2 dagen daar gezeten met nog een paar vrienden van ons, maar ze zijn er niet geweest. Echt niet.

ïsoleerde ligging of denkt u dat er een

perbevel van de Duitsers, die zaten op de Heemraadsingel in de stad, dat die dus gewoon gezegd hebben “daar beginnen we niet aan, want dan

azzia’s geweest, geen…, niet meer Duitsers op het dorp geweest dan dat we er zagen lopen omdat de bemanningen van

è. Daar lagen dus twee snijboten in.., in reparatie toen. Nee, ze zijn niet geweest. En ik vermoed dat wij het op de Engelse radio gehoord hebben.

Kunt u zich nog herinneren wat u deed die 1, 2 dagen dat u met zijn vijven daar

dus een platte buisconstructie

stroop eh, als je dat in een potje bewaarde 1 of 2 maanden, dan ging het ook versuikeren. Dan kon je het ook beter smeren.

Ja, nou, we zijn zo ver. Kunt u vertellen hoe uw leven er uitzag vlak voor de Razzia?

Ja, dat kan ik. Vlak voor de Razzia, toen zat ik op school. De Technische School, op de Hille- vliet. En toen werd ik dus tijdens de oorlog ben ik daar afgegaan en toen moest ik gaan wer- ken. En toen ben ik gaan werken op de Scheepswerf Van Smid op de Stadionweg in Rotter- dam bij het Feijenoord Stadion. Daar heb ik gewerkt totdat de Razzia kwam.

n geschiet en gedoe, stonden er Duitsers voor de deur en wij moesten alles, allerlei jongens, alle mannen tussen de 18 en de 40 jaar, die moesten naar buiten komen. En dan werd je gelijk beetgepakt en dan ging je langs een hele rij soldaten mee werd je het Feijenoord Stadion binnengeloodst.

“hoe kom ik hier tussenuit als ze gaan schieten?”. Dus toen ben ik gaan lopen naar het eh.., het kol, de doelpalen aan de Maaskant. Toentertijd omdat de fotografen niet

droeg of een pet, dat moest hij afnemen voor die soldaten die erbij stonden. En dan moeste je een buiging maken naar die soldaten. Dat hebben verschillende jongens geweigerd en één was er zo link, die was op een afstand van een meter of 10 van dat hekje en eh

n in een hele lange rij over de Stadionweg, door de Oranjeboomstraat naar de Nassaukade. En daar lagen allemaal schepen.

zover is mee geweest. En het gekke doet zich voor: toen ik teruggekomen ben uit Duitsland,

.

En we kwamen aan bij fruitloodsen. En daar mochten wij dat schip uit en daar kregen we allemaal een boterham. Nou, dat was natuurlijk echt helemaal niks, maar goed, wij hebben dus mochten er even uit en

rt “Kriegs Marine” stond daar boven die poort. Dus dat was een kamp van de Duitse Marine was dat geweest. Er waren geen soldaten, geen matrozen meer, want het waren alleen die soldaten die ons begeleidden en die waren daar.

aar die plaats van executie daar te komen, nou, ja, het weglopen, dat hadden ze natuur- lijk bereikt, dat was wel gestopt. En toen hebben

geven moment, toen was het daglicht, en toen

e kant moest vlak zijn. Dat was allemaal hele

zachte blubbergrond, want wat je opschepte, dat.., dat was.., was al 25 meter breed, dat moest je, die schep moest je doorgeven aan de volgende, die moest dat weer opscheppen en die doorgeven aan de volgende. En zo totdat die grond 25 meter verder was, dat er een staat was dat er op die schep een paplepel overbleef. Maar goed, dat hebben we weken en weken gedaan. En dat schoot maar niet op natuurlijk, dat die tankgrachten. Daar kwam erbij omdat ze zo fel bezig waren met dat offensief dat je om de haverklap die straaljagers boven je hoofd had en die doken dan op die hele ploeg neer, ja, die zagen ook niet dat dat Nederlanders waren, maar er werd dus op geschoten. En dan was het verrassende dan als we daar neergedoken waren en ze trokken op, dan schoten ze uit de staart naar achteren.

orde je die moeders, die joegen die kinderen op, die moes- ten stenen naar ons gooien. Dus er waren erbij, dat waren zulke ukjes, van de laagste klassen van de school en die moesten stenen naar ons gooien. Nou, en dan

“ja, laat ik daar ook eens naartoe gaan”, ik voelde me rot, want je kwam nooit uit de kleren, nooit, nooit, je kon nooit wassen, eh we zwijgen maar even over de hygiëne die daar heerste, want dat was gewoon walgelijk.

een deur, een poortje. En daar stopte hij voor en daar moest ik uit, dat poortje, dat werd

, dan had ik weer eten. En dat zo ging het de hele tijd door tot na 6 weken

telijke richting. Ik wist . En toen liep ik daar, toen had ik al een heel end gelopen, en ik liep buitenaf in het boerenland en toen kwam er een man, helemaal in een jacker

ds naar Oldenzaal toe, nou, het.., het.., het werd wat bewoond daar, er stonden wel huizen. Ik dacht “nou ja, goed, dat moet dan Oldenzaal

Als u chronologisch zou willen vertellen hoe u van huis bent weggehaald en wat er daarna gebeurde?

Eh, het was in november ’44.

Hè, de situatie, die ken je nog wel, aan de voorkant is een dijk, aan de voorkant zijn woonhuizen

met drie woonverdiepingen en daar beneden zijn pakhuizen, die liggen een straat lager daarachter.

En daarachter ligt de Delftshavense Schie, een kanaal.

Aan de overkant van die Delftshavense Schie is de doorgaande weg toen als je Rotterdam binnenkwam

naar de Maastunnel die net klaar was hè. Eh, die…, dat water speelt in zoverre een rol: de bruggen

over dat water, want de bruggen, Rotterdam, je weet

wel welke dat zijn, en de meeste waren opgehaald

want dan kon je dus niet weg, ze hadden mooi dat gebied afgesloten aan de

buitenkant met militairen en aan de andere kant was het water een afsluiting.

Als ze daar de bruggen ophaalden, kon er niemand weg.

Eh, er lagen schippers in dat water natuurlijk en op

een gegeven ogenblik kwamen er twee Duitse soldaten.

’s Morgens hadden we eerst al dat briefje in de bus gekregen hè en er werd gebeld.

Ik denk om een uur of 5 gebeld middenin de nacht.

En we gingen naar buiten of liever gezegd trok je de deur open en daar stond er

een Duitser en die zei “setten Lap hohlen!” en dat was zo’n briefje, dat bekende

bevel hè, dat u wel eens gelezen hebt waarschijnlijk, die tekst daarvan ken je wel.

Nou, die ging je dan halen en dan wist je wat je te wachten stond.

Kunt u vertellen over uw leven voor de Razzia, hoe zag dat er uit?

Nou, toen was ik bij de Spoorwegen en toen draaiden we nog niet in de

nachtdienst, dus dat was een vroege dienst van 7 tot 11 en van 13.00 tot 17.00.

En dat was meestal het begon eigenlijk toen ik aangenomen werd in ’42 als in de loopdienst.

Dan moest je treinen leren kennen, posten rondbrengen over het hele terrein, dus vanaf

de Wilhelminakade tot aan IJsselmonde hier toe om het terrein te leren verkennen.

Daarna gingen we over eh naar.., naar vrachtgoed, eh vrachtgoed behandelen, dus vrachtbrieven e.d.

Intussen gingen we ook naar diverse

cursussen, want je begon als leerling lijnassistent zoals ze aan hebben aangegeven

en zo kalmaan wordt je dan stationsassistent en dan van lieverlee ga je dus verder.

En zo ver waren we dus in september 1944.

Maar toen brak de Staking uit en toen was het gelijk inpakken en wegwezen.

We zijn nog wel eh ik ben nog wel drie keer met iemand terug geweest naar het Witte Gebouw, want je

kreeg dreigbrieven thuis van “je moet onmiddellijk in dienst komen”. En dan gingen we kijken hoe ze

dat nou versierden, maar vroeger, je had niet zoals nu allemaal kaarthouders, maar had je zeg maar

een boekje met allerlei namen en als dat boekje versleten raakte, dan werd er een nieuw aangelegd.

Dus ik had de eerste keer dat ik terugkwam heb ik het oude boekje meegenomen.

En toen kwam…, en toen… Nee, het nieuwe boekje.

En toen ik eh kregen we weer een bericht en toen.., en toen heb ik het oude boekje

meegenomen. En toen kreeg ik weer bericht. En wat bleek nou?

Mijn eerste vraag is of u een beeld kunt schetsen van uw dagelijks leven in de jaren vlak voor de razzia.

Vlak voor?

Voor de razzia, dus tijdens de oorlog. Hoe zag uw dagelijks leven er uit?

…even kijken wat ik vertellen wou... Oh ja, wij hadden een Jood in huis, onderduiker, en om daar plaats voor te maken bij mijn ouders, ik woonde nog bij mijn ouders destijds, ben ik gaan slapen bij een zus van mijn vrouw. Toekomstige vrouw dan. En toen brak die razzia-toestand uit.

gestaan, op het veld, he? Hele koude voeten.

We gaan weer even een stapje terug in het verhaal. Kunt u nog wat meer vertellen over uw werk?

Ik moet er eigenlijk een nieuwe batterij in zetten, maar ik hoor het zo ook wel.

We gaan weer even een stapje terug. Kunt u nog wat meer vertellen over uw werk tijdens de oorlogstijd?

Tijdens de oorlogstijd?

Toen u op het schip zat.

jaren, de laatste oorlogsjaren doorgekomen. Of nee, niet de laatste, de eerste.

En u vertelde net ook: Uw ouders hadden een Joods iemand in huis

Wat zegt u?

Uw ouders hadden een Joods iemand in huis. Hoe zat dat? Hoe kwam dat?

Nou, die werden opgepakt he en die gingen naar concentratiekampen. En hij zou met zijn vrouw komen, maar die is te lang thuisgebleven zeg maar. Toen kwam hij van zijn werk af thuis en toen waarschuwden de buren dat ze zijn vrouw meegenomen hadden. En toen is hij naar mijn vader gegaan, dat hadden ze al eerder afgesproken dat ze daar onder konden duiken. Maar hij had eerder moeten komen natuurlijk. En zijn vrouw hebt ie nooit meer gezien. Maar om daar plaats voor te maken in huis, ging ik bij een zus van mijn aanstaande vrouw slapen en zo en eten.

Uw ouders zaten in het verzet?

Wat zegt u?

Uw ouders zaten in het verzet?

Die zaten, die woonden in de Zwarte Waalstraat, een vrij huis he. Tenminste, alleen maar een benedenhuis. Het was wel een rijtjeshuis, maar er waren geen verdiepingen boven en zo. Nou, dat doet er eigenlijk niet toe. Maar om ruimte te maken werd mijn kamertje opgeofferd en ik kon bij de zussen van mijn vrouw slapen.

En hoe kreeg u te horen over dat er een razzia was?

In de oorlog hebben wij een tijd gehad, wij hebben eigenlijk nooit een jeugd gekend.

Afgezien van het feit dat voor de oorlog is natuurlijk een vijf jaar durende crisis geweest.

De crisis. De crisisjaren. Die ook geen bepaalde bijzondere aspecten had.

Het was een heel moeilijke tijd, zowel voor de oorlog als na de oorlog. Als ín de oorlog.

En nu kom ik terug op uw vraag, want daar zal het natuurlijk op neerkomen.

Vooral in de eerste oorlogsjaren merkte je als dat de politiek veranderde.

Maar daarna kreeg je natuurlijk gewoon de Duitse organisatie die alles

deed om eigenlijk het leven in Nederland, ja, een ander beeld te geven.

Het Nationaalsocialisme. Mijn ouders waren geen verzetsmensen.

Maar mijn vader was, zoals ik misschien al gezegd heb, was

stucadoor en standaard niet alleen, en het creatieve ook.

Met gipswerken. Hij heeft een tegeltje gemaakt van tien bij tien.

En in die tien bij tien waar ik natuurlijk ook één dag

werkzaamheden aan had door mijn creatieve instelling.

Dat tegeltje dat hield in een Nederlandse vlag met een

hele kromme… hoe heet dat ook al weer…. Vlaggestok.

En daar stond onder ‘wel gebogen, niet gebroken.’

Dat tegeltje, dat had zijn noodlot kunnen worden want mijn vader is opgeroepen

door de SD en moest zich melden want ze hadden dat tegeltje ergens ontdekt.

Kortom, mijn vader hebben ze vastgehouden bij de SD in Rotterdam op de Hemertsingel.

Nou ja voor de oorlog of voor in de oorlog, we hebben

de hele oorlog meegemaakt hè in 1940, het bombardement.

En eh ja, in de beginjaren viel het wel mee, ’41

was geleidelijk aan was het wat minder, minder eten.

En in die tijd was er ontstellend veel verraad, ongelooflijk.

Maar ik heb er wel eens over nagedacht, er waren twee dingen in die tijd belangrijk:

dat was ten eerste eh “hoe kom ik aan voedsel?” en ten tweede was “hoe

overleef ik?”. En vooral dat laatste vind ik erg belangrijk: “hoe

overleef ik?”, dat betekent dus dat er geen tijd is voor sociale contacten.

Tegenwoordig kunnen we zeggen in 2012: “ik ga naar die leuke oom of

tante die ik 6 maanden niet gezien heb”. Maar dat was toen helemaal niet.

Het interesseerde je allemaal niet, je moest.., je moest door, je moest zien dat

je die oorlog overleefde en je wist helemaal niet wanneer die oorlog zou eindigen.

En dat is ook één van de redenen waarom bijvoorbeeld dat verhaal niet

opgaat dat al die Nederlanders wegkeken toen die Joden werden vervolgd.

Want ik heb ze een beetje nagekeken, dat.

Er woonden in eh.., in Nederland niet meer, ik schat zo ongeveer toen 3 Joden per 100…

…misschien weet je niks hè, alles wat je ervaart, dat neem je aan, ik weet nu wel dat het

Paaszaterdag was en als goede Katholiek natuurlijk, dan mocht je als kind niet snoepen.

Maar als om 12 uur die Paasklokken gaan luiden, dan mocht

Kunt u vertellen hoe uw allereerste ervaring van de oorlog eigenlijk moet zijn. Heeft u de Duitsers binnen zien komen of bent u op een andere manier ermee geconfronteerd?

De Tweede Wereldoorlog van 19... Voor zover die in Nederland was van 1944... De Tweede Wereldoorlog in Nederland was van 1940 tot 1945. Dat is van mijn achtste tot mijn dertiende jaar. Dus eigenlijk mijn hele kinderjaren. Want onder de acht ben je toch nog ongeveer een kleuter en boven de dertien ben je een adolescent.

er regelmatig ging preken.

En ik fietste altijd mee. En we weten wat er in Putten was gebeurd. Toen woonden we daar niet meer, want in 1943 zijn we verhuisd naar Wezep. Waar vader toen dominee was. Maar Putten was natuurlijk emotioneel heel dichtbij, toen we hoorden wat daar was gebeurd. En het tekende feitelijk ook een belangrijk aspect van die oorlog. Je wist dat als er iets gebeurt wat de Duitsers niet zint, een sabotagedaad of naar willekeur.

met die oorlog.

…

Zullen we even terugkeren naar Garderen en die verhuizing daarna. En die angst om opgepakt te worden. Ik zou het graag stap voor stap een beetje chronologisch willen nemen. Wat waren directe gebeurtenissen in uw omgeving waardoor u dacht dat dat kon gebeuren dat oppakken. Heeft u dat ervaren of gezien of gehoord dat er in uw omgeving mensen werden opgepakt of was het uit de tweede hand of de derde hand?

’44 zo begon te krijgen.

toen wist ik dat en toen wist ik dat”. Het was een groeiproces. En dat laatste jaar van de Oorlogswinter, van de Hongerwinter zeg maar, ja toen werd het echt allemaal heel erg en dagelijks voelbaar.

En toen werd de dreiging ook steeds groter.

Kunt u beschrijven hoe u beschrijven hoe het leven in een dorp eruitzag in een periode dat de Duitsers nog niet zo moeilijk deden en was er eigenlijk wel sprake van druk?

…. Ten eerste zijn je herinneringen dan nog heel fragmentarisch en heel wazig. Het was eigenlijk min of meer een heel gewoon leven. Daar herinner ik me niet zo heel veel bijzonders van. Ofschoon, er gebeurden toch dingen. Laat me u een kleine anekdote vertellen.

de Nederlandse militairen, was dat enorm strak in het pak. En toen hij klaar was met de motor repareren moest hij zijn handen wassen. Dat is lastig onder een pomp: tegelijk pompen en handen wassen.

‘Danke schön’ en racete weg op zijn motor. Ik ging terug naar de pastorie en mijn vader had het gezien vanuit de verte. Nou was mijn vader een heel zachtaardige man en ook heel genuanceerd, maar ik dit geval zei hij toch: “Zo, moest jij pompen voor de vijand?”

ee officieren. Ik zal het nooit vergeten. Eén zo heel strak en met een cane zwiepend op zijn laarzen en zo. Daar kon ik lekker een hekel aan hebben. Die man was streng en vervelend vond ik.

over de vijand? Maar goed die eerste jaren ging dat nog langzaam. En de echte herinneringen aan de oorlog kwamen eigenlijk pas aan het begin van ’44.

’n dilemma, met zo’n schuldgevoel of zo’n gevoel van twijfel over….

den voor de regering in ballingschap. In het openbaar. Dat was niet zonder risico. En dat overwoog hij. En daar had hij het over. Hij deed het, maar hoever kon je gaan?

in.” En toen is ze naar de kazerne gegaan en heeft geprotesteerd en gezegd. “U hebt me inkwartiering en daar moet ik in berusten, maar er komt geen meisje mee.” En ze hebben hem gecorrigeerd en het is niet doorgegaan.

’s.

iode dat ik dan die avonturen in Duitsland meemaakte

.., je luisterde en je keek en dan ging je pas over die brug, want het gebeurde wel eens dat voor en achter de bruggen werden afgezet en dat dan je.., ja, dat er de mogelijkheid bestond dat je fiets werd afgepakt. En dat was toch wel effe toch wel

k het nou eigenlijk niet, dat we Rijks Duitsers hadden als directeur, maar die waren al directeur van het bedrijf al voor de oorlog. Dus die mensen, die spraken gewoon Hollands en die

er, die eh

è. En maar ik kan niet zeggen dat we honger hebben gehad nee. Maar voor een hoop mensen werd het wel, en vooral in die tijd hoorde ik van mijn vader wel toen ik weg was, het

was voor een hoop mensen die toen zonder man kwamen te zitten en met kleine kinderen, dat het toch wel, ja, toch niet best was. Het was toch wel, ja, zorgen.

Kunt u iets vertellen over het werk wat u deed?

…, ja, dat was een jongensfabriek eigenlijk. Want op een gegeven moment…

Kunt u ook even vertellen waar u werkte?

n en de onderdelen van smeermiddelen. Nee, dat was nog tamelijk gevarieerd. Want iedereen was jaloers op ons dat wij eigenlijk eh echt een beetje echt werk hadden.

. Zo lang ze er waren deden ze dat. En ik had gevarieerd werk, dus ik was

ezet en toen kwam die man die dan eigenlijk de leiding van dus de.., de praatpaal voor het personeel zou worden, die werd…, die zou een toespraak houden. Nou, en toen brak een vreselijk kabaal los van eerst gingen we niet en de directeur

gin!”. En wij stonden echt helemaal van “wat krijgen we nou op ons hoofd?”. En het bleef stil en niemand die wat zei van “houd je mond!” of de directeur stond er ook bij en die zei ook niet van “jongens”. Nou, en dat was ineens een kabaal en schreeuwen en allemaal. Nou, en die man

ngen we met een groepje van het kantoor, dat was toen de eerste tijd, maar dat was vroeger had je dat ook nog, dat heb je misschien wel eens gehoord,

gelukkig aan het einde gekomen of waren aan het einde gekomen, ik weet nooit hoe het afgelopen is, maar die zijn later toen de hele oorlog voorbij was werden ze toch gevangen genomen, ja, als krijgsduitsers. En toen hebben ze toch bij de NSB’ers

’n bedrijf

…, dat heb ik nooit begrepen, en ze moesten op een gegeven moment toch weg. En hoe dat afgelopen is weet ik niet, want het leven gaat door. En ik had genoeg aan mezelf.

Kunt u vertellen wat er gebeurde op die desbetreffende ochtend in november?

è, we waren geen helden en het enige was dat eten en we werden op een gegeven moment, ik was gewoon thuis, er is een hoop lawaai buiten.

één van die vergaderingen van die razzia’s dat daarin stond dat we een deken mee moesten nemen en stevige schoenen. En kleding voor de dag. En één dag eten, want voor de rest zouden we eten krijgen. En we dachten allemaal dat we in de buurt zouden komen om bijvoorbeeld kuilen te graven om

Mag ik vragen of u wat kunt vertellen over de tijd vlak voor de Razzia, hoe uw leven er uitzag, wat u zoal deed?

è, dat is niet te vergelijken. Wij hebben geen jeugd gehad. Ik was pas zeg maar ik kwam uit de militaire dienst, toen was ik 26. Toen had ik nog geen cent verdiend. Ja, 1 gulden per dag, 3 jaar in Indonesië, tel uit je winst. Dus nou, en dan moet je een bestaan gaan opbou- wen.

Maar laten we het nog even hebben over de tijd voor de Razzia.

ik kan niet zeggen dat ik dat gehad heb. Nee, ik heb geen honger geleden.

Kunt u vertellen hoe.., hoe die beschieting eh plaatsvond, hoe.., hoe.., hoe zag dat er uit, wat ervoer u?

…, wij liepen gewoon op een dijk met vier mensen, dus mijn neef en mijn oma was erbij, en nog iemand

en we van huis uit naar de stad lopen om boodschappen te doen in de stad, want daar was een slager

en beetje voorman aan de meelfabriek en toen ik van school kwam, had mijn moeder al gezorgd van “ja, je kan gaan werken op de meelfabriek”. Dus vrijdags kwam ik van school en ’s maandags ’s morgens kon ik gelijk naar de

n mijn jeugd. Dan.., dan doet dat wel zeer. Ik heb mijn kansen wel laten liggen die er niet waren eigenlijk. Terwijl ik ze wel had kunnen benutten. En ik niet alleen, ook nog mijn zussen natuurlijk ja. Nou ja…

“Meneba” nog niet genoemd, kunt u nog even vertellen wat voor soort fabriek dat was en de naam noemen?

Ja, dat was de meelfabriek en dat was op de Brielselaan, vlakbij de vuilverbranding, en die heette toen de

jtgeraakt, zeg maar ik kwam…, ik was 26 jaar toen ik terugkwam uit Indië. Maar dan heb je 0,0, dan heb je nog niks gehad, dan heb je ook niet genoten, je hebt geen plezier gehad, je hebt niks kunnen kopen, je hebt geen geld. En wat krijg je dan? Dan ga je verkering zoeken.

Dat was op een vrijdagmiddag, ongeveer rond 4 uur, en wij wisten al dat ze kwamen, want ze waren heel de middag al in de andere buurt in de straten, dus ze komen steeds dichterbij. Ja, en op een gegeven moment komen er drie Duitsers, gewoon de gang in met de geweren in aanslag, ja, en Henkie was de klos natuurlijk. Dus nou, en ik had allemaal gauw, gauw kleding had je praktisch niet aan, ja, je had geen koffertje bij je om mee te nemen van dit kleding voor morgen en dit voor overmorgen, nee, je moest gelijk mee. Nou, en ik had dan, ik had ook geen goede schoenen, ik had gewoon klompschoenen aan. En dat was een verschrikking, ik heb later heb ik echt in Duitsland mijn hielen erop kapot gelo- pen. Ik moest elke dag moest ik toen ik eenmaal daar in Duitsland was naar de kust lopen, aan het strand op die heipalen heien en die Duitsers, die

…?

Oh, gingen we weer te hard?

Ja, ja, ja, ja. Even kijken hoor. Nnn, nee, want ze kwamen bij u boven vertelde u en u moest gelijk meekomen? En wat gebeurde er daarna?

wel een beetje, sommige kende ik goed en die andere wat minder, maar met die zeven jongens

at hebt 3 nachten…, nou, 2 nachten en 3 dagen geduurd om er te komen.

Vertelt u eens iets over die reis?

Eh, die reis, dat was een verschrikking

Kunt u vertellen hoe uw leven er uitzag eh vlak voordat het bevel kwam?

oorlog. Maar dat heb ik gedaan, nog iets langer voordat de Razzia er was. Toen werkte ik trouwens op de laan, hè, dat is vanaf de Beverstraat is dat te lopen. En daar heb ik dan in die oorlogs- periode

ging, stonden daar twee Duitse soldaten. En die hielden mij hè stop. En ik moest teruggaan naar huis. “Zurück”, “weg”. Dus ik terug en toen was ik ongeveer een kwartier binnen en toen werden in de bus die papieren gegooid waarop stond

en. Dat was.., dat was het hele eiereten. Maar ja, dat was een verzonnen verhaal. Maar er stond dan in dat we binnen een uur naar buiten moesten met ons.., met ons Gepäck, met onze paar koffers, buiten staan en dan, maar je was

we dan verza-meld. Hè, en toen de ploeg dan groot genoeg was, toen moesten we lopen

r degenen die dan erin konden naar binnen konden. Dus ik zeg ook, dat is eigenlijk de enige keer dat ik bij

“hup, wegwezen!” en naar buiten in de rij. En dan ging…, ik weet niet, de Oranjeboomstraat, dat is een hele lange straat en die is een kilometer lang, want die loopt hè tot aan de rivier de Maas kan je wel zeggen. Dus die Oranjeboomstraat moesten we uitlopen in de rijen.

è, dan… Dus daar hebben we dan die nacht

, die had een Jodenster op, en want die was met een had hij gezegd, “ik ben met een Nederlandse vrouw getrouwd, dus ik hè

n was er ook een man die dat verhaal vertelde, dus het schijnt wel. Dus maar ik.., ikzelf persoonlijk heb het niet gezien. Toen zijn we weer gaan lopen en nou ben ik het eerste stuk kwijt van Kampen, ja, dus en een heel stuk gelopen. En toen stonden daar treinen, oude spoortreinen stonden daar.

Was dat in Wezep misschien?

… Bij de stad, dat gedeelte dan, dat ik naar de trein liep met de groep hè van Kampen. Ik zeg de

ken had- den ze een militair gezet met zo’n

hij in het donker aan dat we in Duitsland waren. Enfin,

hoorden we later: “dat waren Russische vrouwen”. En die werden daar, weet je wel, die waren uit Rusland en die moesten daar… En dat station, dat had een hele grote

n niet eens waar ze waren. En.., en toen zijn wij dat station dan zo uit gegaan en toen kwamen we in de stad. En dat was er waren vuren en zelfs

n voeten. En toen ben ik daar zijn we in een hooiberg gaan liggen en die hooiberg hebben we…, daar heb ik geslapen. En toen de andere ochtend, toen wilde ik gaan lopen, maar toen kon ik

een deur daar, daar klopte ik op. En toen kwam er een eh vrouwtje aan de deur, een.., een oudere vrouw al. En die ziet mij zo en… En met ‘r handen voor ‘r mond, “ooh, mein.., mein liebe Junge”, een beetje zo in het Duits dan, “ach, mein Gott”, en die heeft mij

è, dat hoorde je dan later, dat eigenlijk, nou, dat mensen vertelden me ook, ze had drie zonen en er waren er twee, die waren al ge- sneuveld en van de ene had ze een week daarvoor bericht gekregen vertelde ze dan, die was erg ziek, die zat met 40 graden

n, je moet uitkijken, want ze weten nou dat je er…”, ze wisten dat ik daar zat zei hij, en hij zegt “ik ben bang dat ze weten dat je er zit”. Dus van die mensen, nou, toen ben ik met hem meegegaan. Toen ben ik met hem meegegaan. Zij pakte nog een paar appels kreeg ik mee