Goed.

We hebben het wel dikwijls.

Ja?

Ja.

è, in Moergestel.

Ja.

Ehm nou, ik, mijn eerste vraag aan u: wilt u vertellen wanneer en waar dat u geboren bent.

Ik ben geboren in Tilburg, op 9 februari 1920.

En welke naam kreeg u, wat was uw volledige naam?

Nee, ik had de naam van mijn grootmoeder, de moeder van mijn moeder, en die heette Dingena Catherina Antonia.

En uw achternaam?

Hoes. Ja.

En eh wilt u wat vertellen over het gezin waarin u opgroeide, hoe waren die omstandigheden?

één broertje, maar dat is heel jong gestorven. (...) Dus was een gezin van vijf, eigenlijk.

En wat deed uw vader, kunt u daar wat van...

Mijn vader was hoofd van de school in Asten, van de jongensschool.

En ehm, waardoor en wanneer, eh, wist u dat u zuster wilde worden?

ktheid schijnbaar,

’n zeventig jaar eh volg ik deze roeping al zoals ik zeggen mag dan. En, zoals ik zeg, ik heb mij daar altijd gelukkig in gevoeld.

En uw, eh, wat wat vond uw familie daarvan toen u dat vertelde?

Zou ze in de lens willen kijken.

Wilt u in de lens kijken?

Lens kijken, ja.

Ja.

Ja hoor.

Ja?

Ja.

We gaan weer verder. Ehm...in eh Den Haag, Molstraat, in het Willibrordushuis.

Ja.

Ehm...Was er genoeg eten?

In die tijd, u heeft daar twee jaar gezeten, of 2,5 jaar, was er in...kunt

u wat vertellen over eh of er genoeg eten was, waar het vandaan kwam?

Er was helemaal geen eten. Ze hadden wel voorraad, weet je wel. Voor mijn tijd, hadden ze voorraad.

Wel ingeslagen, zo onder de grond. Onder de recreatiezaal, zat vol.

Maar eten om te koken, dat hadden ze niet.

Dat was er niet, toen ik daar kwam, dat was dan...toen was de oorlog al aan de gang.

Het was van die vuile soep van eh afvalwater noem ik het maar. Zo vuil was het.

Het kwam van buiten en het was melk...eh van die ehm melkpoederpap.

Daar werden eh...van melkpoeder, werd pap van gemaakt. En ook van stamppot.

Dat was gewoon aardappelen met water met groenten erin. Daar was ook helemaal geen boter of vet in.

en dan gaan we beginnen.

Zo.

Kunt u er bij zo, bij de koffie?

Ik kan er bij.

Ik kan ook het bakje iets naar voren...

Nee, zo is het goed. (...) Zo.

Nou, eh, zuster Bernadette, we zijn vandaag hier in Mater Misericordia, in Tilburg, het is, eh, als ik het goed heb, 27 oktober,

Ja.

2009, en we gaan u het een en ander vragen over uw periode in de tweede wereldoorlog. Maar ik wil graag beginnen dat u ons even vertelt waar en wanneer u geboren bent.

Ik ben geboren in, eh, nu heet dat Landgraaf, maar vroeger heette dat Nieuwenhage. Is een dorp tegen de Duitse grens aan. En daar ben ik geboren op 29 december 1915.

En, eh, wat was uw meisjesnaam? Uw familienaam?

Maria Catharina. Vankan. V- Vankan met een een hoofdletter V, en kan aan mekaar. Vankan. En ik heette toen gewoon Maria Catharina.

En wat was uw, eh, uw roepnaam? Hoe werd u genoemd?

Ehm, eh, Marie, eh, Mia noemde mijn moeder me altijd, dat was mijn eh, mijn roepnaam, ja.

En kunt u iets, eh, vertellen over het, eh, gezin en de omstandigheden waarin u bent opgegroeid?

er jaar werd dat varken geslacht.

Dus je had vlees, eigenlijk, behoorlijk, is het. M'n moeder moest dat varken natuurlijk wel, eh, verwerken, als dat geslacht werd en d'r kwam een echt een eigene slager kwam die varkens aan huis slachten. En d'r werd alles van gebruikt als het enigszins mogelijk was. Dus d'r werd worst gemaakt, dan hang- hing het vier ham- twee grote en twee kleine hammen aan het plafond die moesten drogen, die werden in een zakje gedaan, in een linnen zakje, dus die hammen moesten drogen, en d'r werd braadworst gemaakt met een machientje, kennen jullie misschien ook niet. Nee. D'r werd een machientje, d'r werd een, werd een stuk darm overheen getrokken en dan moest je aan dat machientje draaien en dan was die braadworst, die was ehm klaar.

En u hielp daar ook mee?

dat het zes of acht had, zoals wij, dan was dat heel anders natuurlijk, hè.

Hoeveelste kind was u?

één nacht tijd al die Duitsers

Ja.

... vertrokken, eh, maar dat ziekenhuis bleef natuurlijk niet lang leeg. Wat merkte u daarna, eh, kwamen d'r geallieerde gewonden,

Nee.

... kwamen d'r andere, Nederlandse gewonden?

Misschien een enkeling, maar dat heb ik niet meer mee gekregen, dat weet ik niet.

Kunt u vertellen hoe die tijd daarna was?

waren, hè. En we hadden een overste die zei, zei ook wel eens een keer tegen d'r, ik zeg 'Moeder, mag u dat wel, dat u daar in de ijskast zit?' 'Is allemaal van ons, kind,' zegt ze, 'Is allemaal van ons, wat ik hier d'r uit haal, is van ons.' En dat was ook zo, hè.

En, ehm, jullie, eh, dan duurt het nog, ja, Tilburg is in oktober bevrijd?

Oktober, ja.

Ja, en tot aan de bevrijding - de landelijke bevrijding van 5 mei 1945, hoe is die periode geweest?

e hebben me wat achter, eh achtergehouden, hoor. Wij wisten niet alles, zeker wij niet, ik was veel te jong ervoor, en ik, ik was dan wel een kleine leerling toentertijd, maar je zag toch gauw dat het huis weer behoorlijk opleefde.

dat kindermeel van jullie,' hè, en dat was ook zo. We hadden een papkeuken, de baby's die kregen wel alles. En die papkeuken, daar zorgde ook één zuster voor.

eggen als dat 'we hebben genoeg eten gehad.' Al was ’t eenzijdig.

En medicijnen, waren die er genoeg?

dat wij wel eens zeiden, we hebben niet het fijne ervan overgehouden, maar wat ze allemaal, waar ze het allemaal gestopt had, dat weet ik niet. Maar ze heb de kelders bijna leeggehaald, toen, hoor.

En, ehm, bent u in die oorlogstijd geprofest?

Ik ben in '42 geprofest, ja.

Uw eeuwige professie?

ik had zo'n koortsuitslag op m'n gezicht, alleen omdat we ‘t zo verschrikkelijk koud hebben gehad in die tien dagen dat we d'r waren.

Was er op diezelfde morgen, was er in Engeland een zuster Bernadette gestorven. Dus heb ik 'm maar genomen.

En waarom had u die naam gekozen?

artaanval ook een, iets moois van Bernadette meegemaakt, dus hè.

Bent u er weer klaar voor?

Ja hoor.

è. Heeft u enig idee hoe, hoeveel onderduikers er in het ziekenhuis zaten?

ieten toen bezoek een beetje los, snap je, dat, eh, dat er veel meer mensen in huis liepen, hè, en die heeft toch die, ja zeg die: 'Jullie zitten te waken,'

Duitsers?

è. Ze kreeg hem altijd weg.

En zaten er ook wel eens joodse vluchtelingen of onderduikers?

è, van joodaarden, nee. Heb geen gehad. Niet dat ik het weet hoor, nee. Maar je wist niet alles in huis, hè.

En vluchtelingen?

è. Dus die kelders, die waren wel goed gesteund, je moest alleen niet bidden, of wel bidden dat er geen, niks op viel, hè. Anders zat je ook in de val, net zo goed. Maar we hebben geen malheur gehad wat dat betreft in het ziekenhuis, hoor.

U heeft nooit een inslag gehad?

Nee, niet dat ik, dat er iets kapot gegooid was of zoiets, dat...

Weet u of er aan de buitenkant een teken op het ziekenhuis zat ter bescherming?

è.

Waar stond dat?

kamer gegaan van die officieren te zorgen. Maar wat ik d'r van weet dat weet ik...

Ehm, eh, kon u ook iets merken aan wat de Duitsers zelf van de oorlog vonden, of ze bang waren?

‘We zijn hier uh bij mevrouw Baak-Pronk.

Uhm wilt u uzelf voorstellen en zeggen wanneer u bent geboren?”

“Ik ben uh Tonie Baak-Pronk. Ik ben geboren 21-09-’18. En uh ik heb altijd in Dui, in dorp gewoond.

Later zijn we naar Duindorp verhuisd en daar hebben we een goeie tijd gehad.

Kinderen doen, konden zo altijd naar uh… d-de duinen en naar uh de zee.”

“Ja.”

“Dus nou ja, dan sleepte ze altijd nog uh kindertjes mee van school

en dan verkleedpartij was bij mij in de keuken natuurlijk, dus.

En als alles naar bed was dan kon ik het locus opnemen en alles aanvegen.”

“Overal lag zand?”

“Ja.”

“Toen de oorlog uitbrak woonde u in de Markensestraat hè?”

“Toen woonde ik in de Markensestraat en toen moesten we er binnen acht dagen uit.”

“Maar even nog, hoe…wat was dat voor huis?”

“Een heel huisje.

Een h… Uh beneden had ik een uh grote voorkamer en een kleine keuken, was achter,

tuintje er achter en boven waren er drie slaapkamers, een grote en twee kleinere.”

“Fijn huis?”

“Fijn huis was het. Ja, daar heb ik prettig gewoond, ja.”

“Hadden jullie ook een tuin of een…?”

“Ik ben Job Knoester, ik ben 82 jaar, ik ben geboren 1 maart 1928 op Scheveningen.”

“U uhm, woonde in de Tweede Wereldoorlog in de Van Egmondstraat…”

“Van Egmondstraat 76.”

“…maar daar moest u weg?”

om zo’n gamel om leeg te scheppen. En je ging ook wel met de Duitsers langs om als het, als ze gegeten hadden, dan kreeg je ook wel eens een potje uh, potje eten. Zodoende, en dan uh met Jochem samen, gingen we dan...”

“Dat is uw neef.”

“Ja. Gingen we overal hout halen. Boetzelaerlaan stond helemaal leeg, aan de overkant. En daar zat allemaal kastplanken in.”

“In die huizen?”

anzelf vol. Dus die was voor ons. En dan kwam, en dan gingen we dan, want wij hadden dan een rare, rare route. Altijd de Hoefkade langs en daar kreeg je drie politieagenten mee en die hadden alle drie een tasje bij d’r en dan gaven ze dat tasje even, of je dat even vullen wou.”

“En waarom gingen die politieagenten mee?”

“Omdat die Hoefkade daar uh, daar werd je overvallen he. Trouwens, daar kwamen hele drommen mensen en dat kwam, die hield je niet tegen. Maar die politieagenten hielden dat ook niet tegen, dus uh, dat, dat werd bestolen en gedaan uh…”

“Dat is u ook overkomen?”

“Ja, ja, ja, ja, ja. Maar ja, wij durfden niks te doen natuurlijk. Wij bleven lekker op die box zitten. En ja, die mensen hadden ook honger, dus. Maar ja, het moest naar de centrale keuken. En, en dan kwam centrale keuken en dan was, was de wagen al half leeg.”

“Laten we nog eens even teruggaan naar het moment dat jullie weg moesten uit de straat waar jullie woonde, hoe ging dat, kregen jullie een brief, kregen jullie een brief of?”

etzelaerlaan.”

“Kwam het als een verrassing dat jullie weg moesten?”

n uh, in uh, hoe heet dat, in Veenendaal gezeten. Daar hebben ze dan, de hele oorlog hebben ze daar uh gebivakkeerd.”

“Jullie moesten weg omdat het Sperrgebiet werd…”

s je kon er makkelijk in en uit, maar je moest altijd persoonsbewijs bij je hebben.”

“Jullie mochten dus in de vestiging blijven wonen?”

We kunnen weer even door, zuster Cecilia. Welke tekening had u?

è?

Die heeft u net gedaan, ja.

è.

Ja, die hebben we net gedaan.

Da's de keuken. En dan hebben we hier...

Ja, daar zitten we nu.

een toneelscherm op schragen is de tafel. Ja? Kan het?

En dan hebben we hier het toneel, dus waar vroeger het altaar was, hadden ze nou een toneel gemaakt, in dat ouwe kerkje, en, eh, 'Geknield op de onderste trede van 't toneeltrapje vernieuwde ons jongste zuster voor 't eerst haar geloften op 12 november 1944'. En dan zie je hier twee leunstoelen staan er op het toneel, en 't gordijn is dicht, want achter het toneel woo- sliepen de kinderen, en dit is de grootste stuk van de zaal waarin wij woonden. En d'r staat dus de kachel en de, nee dat is, eh, (...)

Ja.

En hier is nog een versje, zelfs. Nieuwste succursaaltje. Och zeg toch.

Hoe gaat dat versje? Hoe gaat dat, kunt u een stukje lezen van het versje?

Hm?

Kunt u een stukje lezen van het versje?

atsoen / Alle menselijke zaken / In ons eigen hutje doen'. Dat, dat gaat over die nieuwe WC, hè.

Wie heeft dit geschreven?

Dat weet ik niet, ik geloof niet dat ik dat gedaan heb. Ik geloof het niet dat ik dat gedaan, kan me niet voorstellen.

één plank... Nog een plank mie een ronde opening / Lei men [legt men] over het oppervlak / Vijfentwintig rooie pannen / Vormen samen het hele dak / Als het buiten maar niet regent / Zitten binnen aardig droog / Licht en lucht valt door de spleten / En van boven in een boog.'

n / Mee ons gek interieur / Mer al zoude g'er om lachen / Als ge in nood zit, bidde d'r veur. Oh, als ge in nood zit, biede d'r veur.' Dus dat gaat... 't is, 't is mijn hand van schrijven maar 'k kan me niet voorstellen dat ik 't gemaakt heb. Afijn, in ieder geval, dat gaat over de WC.

è.

In de eerste plaats u zei net dat u tachtig bent dus u bent in 1929 geboren?

Ja, ja.

En ook in Jelsum geboren?

Ja, ja op dezelfde boerderij.

Op dezelfde boerderij waar u heeft

Ja, ja.

Tot wanneer heeft u daar gewoond?

Tot 59 dus dertig jaar

en de familie nog langer of zijn die toen?

Nee toen is mijn vader naar dit huis gegaan, toen is hij opgehouden met boeren.

Ik had eerst ook boer zullen worden.

Ik heb eerst tot mijn 25ste in de boerderij gewerkt en daarna geleerd voor onderwijzer en

wat aktes erbij enzovoort, maar tot mijn dertigste was ik dus eigenlijk wel thuis, hoewel ik

de laatste paar jaar was ik onderwijzer in Grou, maar in de weekenden was ik gewoon thuis.

Ja precies, dus dat was nog in de boerderij waar Dirk Oosterbrug nu woont?

Ja, ja.

En wat was u gezinssituatie, had u nog broers of zussen?

Ik had een zuster die was drie jaar ouder dan ik.

Oke, dus u was de jongste?

Ja, ja, ja.

Camera loopt.

Kunt u eens het gezin beschrijven waarin u bent opgegroeid?

Het gezin beschrijven. Ja. Nou ja, vader moeder, vijf kinderen.

Eh, waarvan twee broers, twee zusters en ik als eh jongste, nakomertje (kuch). Wat ik je reeds

gescherts, geschetst heb, met een eh, verschil in

leeftijd van de oudste en de jongste van eh 13 jaar.

En eh, ja? Echt ondernemend. Althans eh, ja, ik zat op de hoge school.

M'n broers die zaten druk in het verenigingsleven en dergelijke. Veel hobby's.

Welke school, eh, zat u?

Ik zat eh. In 't begin zat ik op de lagere school.

En van de lagere school kregen we een rapport mee.

Daar zal je dikwijls raar van te kijken, daar had ik een gemiddelde van zeven en een half.

Waarom ik niet naar de Mulo mocht, of kon.

Maar m'n vader zei: "Ik geloof dat jij beter naar de ambachtschool kan".

En toen is er overleg gepleegd met de onderwijzers, de hoofdonderwijzer.

En eh, nou ja, uit dat contact kwam voort.

"Ja, hij zegt, Waarom zou hij niet naar die school kunnen?" zegt hij.

Hij zegt eh: "Als u dat zo gedacht had, hij kan altijd verder naar school gaan,

hetzij in avondstudie of wat dan ook". En eh, nou ja, zo is dat dan eh gebeurd.

En toen ik van die ambachtschool af kwam, ja, toen zeiden ze

Ik interview mensen die Duitsers in huis hebben gehad, ingekwartierd hebben gehad,

maar u heeft ook een Joods meisje in huis gehad, ondergedoken, in dezelfde periode.

Dus dat maakt het heel interessant en ook wel spannend. In ieder geval een bijzonder verhaal.

Zij, Edith van Hessen, heeft er ook een boek over geschreven, ‘Het Verhaal van

Edith’, heb ik ook gelezen dus daar zal ik soms misschien ook wel naar verwijzen.

Heeft u het ook gelezen zelf?

Ik heb het niet gelezen nee, ik weet eigenlijk niet waarom niet.

Zou u het nog willen lezen?

Nee, ik heb het trouwens ook niet.

Ik denk dat Edith er maar een paar uitgegeven heeft of heeft laten uitgeven, want ik heb er geen.

Oke. Maar zou u daar geïnteresseerd in zijn?

Ja ik zou het wel graag even lezen.

Ja dan zal ik, ik moet haar nog bellen, ik heb haar nog zelf

niet persoonlijk gesproken, maar misschien doe ik dat nog.

Nou dat kan ik ook wel doen, ik kan haar wel eens aan

haar vestje trekken en zeggen: waarom heb ik geen boek

Ja want dat zou natuurlijk toch wel iets zijn ja het is toch

het verhaal van ook haar onderduik en hoe ze dat heeft beleefd.

Nou goed, maar ik heb het wel gelezen, het was nou een heel

indrukwekkend verhaal, wat natuurlijk vanuit haar is geschreven.

Mijn geboortedatum is 24 mei 1919 en ik ben geboren in Emst, gemeente Epe op de Veluwe.

Dichtbij Apeldoorn toch?

Dichtbij Apeldoorn, ja, ja.

Maar u bent voornamelijk in Apeldoorn opgegroeid toch?

Ja, ja vanaf mijn zesde jaar ben ik daar gaan wonen en tot, tot na de oorlog eigenlijk. Tussentijds nog naar Amsterdam geweest, waar ik een baan had, weer naar huis teruggekomen eind van de oorlog, tegen het eind van de oorlog. En toen ben ik daar gebleven tot na de oorlog, toen ben ik weer naar Amsterdam gegaan.

Ja, ja en de eerste paar jaar, dus voor uw zesde woonde u in Emst.

Tot mijn zesde, ja, ja.

En uw familie had een verbandfabriek of een?

Mijn grootvader had dat heette toen nog, of later Koninklijke Fabriek van Verbandstoffen.

één deel van de fabriek was gevestigd in Emst, daar ben ik dus geboren, en een ander gedeelte in Amsterdam op de Weesperzijde, ja ja.

En werkte uw vader ook in dat bedrijf?

Ja, die was directeur van Emst, toen mijn grootvader nog leefde, zijn vader dus en het hele bedrijf was eigenlijk van mijn grootvader.

En bestaat het nog steeds, het bedrijf?

öhlens meer in.

Oke.

Die waren op op een gegeven moment . Ja.

En en wat was de gezinssituatie? Had u nog broers en zussen?

len in het bedrijf, ja.

Oke, en was uw broer, die was jonger toch?

Ja, die was twee jaar jonger, ja ja ja.

Ehmm, 17 juli 1943, weet u nog, eh, kunt u kunt u zich eh herinneren hoe die dag begon.

U moest volgens mij vroeg opstaan....

Ja, klopt. Ja, we moesten naar de kerk. 't Was eh we woonden in de Van de Pekstraat nog.

We moesten naar de kerk. Er was dus een eh een een kerkdienst.

De kerk was eh gegerenoveerd, of of weet ik veel, hij was verbouwd.

Enne, die zou dus officieel dus weer ingewijd worden, of zo, hoe noem je

dat, door de deken der eeeh, eh, hoe, zo, zo heet dat, dat is dus de

knaap die boven eh boven de pastoor staat, zeg maar, die is toen gekomen.

En dat was een hele belangrijke dag, dus dan moesten we vroeg in

de kerk zijn, half acht denk ik of zo, wat zal het geweest zijn?

Jaja, toen zijn we dus moest ik vroeg de deur uit.

Maar 't was vv vv ik weet niet, het was vvvolop zomer was het he? Ja. Eh.

U was eeh. Kunt u nog eh, kunt u nog vertellen hoe ou, hoe oud u was?

Ja ik ben in januari ben ik eh tien geworden, dus eh, tien en een half jaar.

J.. eh 'n klein rotjoggie nog maar he?

Ik weet ik denk dat ik in m'n korte broek en m'n overhemd naar de kerk ben gegaan.

En 't was prachtig weer. Want ik heb ook later nooit me me, me me, me jack gemist of zo. Di di de.

Nee.

Want u ging met eh, hoe hoe ging u ging u eh, in gezelschap er heen (xxx).

Nee, lopen alleen. Dat was tien minuten lopen naar de kerk. Dat was niet zo ver.

Eventjes van vanaf het begin, wanneer bent u geboren?

’29.

En u bent in Nederland geboren?

In Rotterdam.

Oke, en toen bent u, bent u toen?

naar gewoond, toen heeft ‘ie uitgekeken waar hij zich weer zou vestigen, want hij was dus huid- en geslachtsziekten, geslachtsziekten was dus de oorzaak waarom hij bij de marine dus speciaal dat specialisme daarvoor opgeleid mocht worden.

Ja, want hij was daar arts voor.

Wat zeg je?

Hij was daar arts voor, om dat...

’38 geloof ik weer het huis uit gegaan. En ik heb mijn hele jeugd dus in Tilburg doorgebracht, ik ben begonnen op de openbare lagere school, de enige openbare lagere school in het verder Rooms-katholieke Tilburg.

ik ben in ’54 afgestudeerd, dus ik heb zeven jaar erover gedaan. Ik was in die tijd ook werkend bij het Nederlands Economisch Instituut voor halve dagen, dan kon ik wat bijverdienen.

nsioneerd.

Maar mijn vrouw vraagt zich altijd af: wanneer word je nu eens echt gepensioneerd?

u heeft het nog druk genoeg.

r en dan kon je dus zeggen: iemand die nu 44 jaar was, die kon dan op zijn 54e nog gepensioneerd worden, dus die kon blijven werken.

n’. Toen werd een verzoek aan Staatsmijnen gedaan om de regering te helpen, want ja, die mijn kon niet 1,2,3 dicht, dat was niet sociaal dus toen ben ik dus bij die Domaniale Mijn betrokken geraakt.

ade aan de bovengrond, zogenaamde mijnschade. Daar worden de huizen dus beschadigd.

één meneer, ik weet niet of jullie iets weten van Rolduc, dat is dus een prachtig oude abdij, daarnaast is een hoeve, hele grote hoeve, en de eigenaar van die hoeve dat was een procedure-geile man.

He, die dus alsmaar procedures wilde, dus die vond dat hij voor zijn hoeve 4,5 miljoen vergoeding voor mijnschade moest krijgen en ik vond vier ton voldoende.

Dat is een groot verschil.

Camera loopt weer.

Uit wat voor een gezin komt u?

Nou, een eh, wel een gezellig gezin. Met eh, we waren met vijf kinderen.

Ik ben de oudste en dan een zusje, een broertje, nog een zusje en nog een klein broertje.

Maar die is niet oud geworden, die is maar anderhalf jaar geworden.

Dus waren we nog met vier kinderen. En ik weet niet wat ik daar dan nog meer van moet vertellen.

En, en uw ouders? Waar, wat was hun eh, waar kwamen ze vandaan? Van wat voor achtergrond?

Mijn moeder die was eh, een geboren Amsterdammer, Amsterdamse. En mijn vader die kwam uit Friesland.

Maar die is met zijn ouders eh, nog voor de Eerste Wereldoorlog

naar het Westen gegaan, omdat hij in Friesland geen werk meer had.

En hij had een zwager, die werkte op Zorgvlied aan de Amsteldijk, een grote begraafplaats.

Als als eh, als grafdelver eigenlijk.

En hij zei: "Nou, hier is wel werk voor je." En toen is mijn grootvader

gaan werken b, op een eh, op een landgoed dat heette Rozenoord.

Als tuinman ook. En mijn vader was toen een jongen van tegen de twaalf jaar.

Daar komt dan nog bij: je had vroeger geen leerplicht, dus hij is eigenlijk

van school gekomen, zonder loffelijk ontslag, zoals dat vroeger heette.

En toen hij hier werk wilde zoeken, dat was bij eh, dat heette toen denk

ik nog Van Vlissingen of de Nederlandse Fabriek, dat is het latere Werkspoor

geworden, werd hij niet aangenomen omdat hij geen loffelijk ontslag had.

Hij loopt.

Hoe oud was u toen de eh oorlog uitbrak?

Eh, 1940 he? Eh, zes jaar.

Zes jaar. Waar woonde u toen?

Op. In de Eksterstraat. Eksterstraat 21. Beneden.

En wat was dat voor een huis?

Benedenhuis.

Daar hadden we, denk ik, een slaapkamer beneden en nog een slaapkamer boven kan ik me herineren.

We een trap op gingen. Dus eh. En daar woonde mevrouw Steenman boven.

Die had iets aan haar ogen, kan ik me ook nog herinneren, ja. Gekke dingen, he.

En wat was dat voor gezin hoe, waar u uit (onverstaanbaar)

Oh, die mevrouw Steenman, die was. Die had geen man, meen ik te weten. En die had twee zoons.

Dat is het enige dat ik weet. Ouder dan ik. Dus mm, 16 of 17 jaar.

En jullie gezin? Hoe zag dat eruit?

'k Had drie broers he? Dus m'n jongste broertje, die is van eh, '37.

Dus die was vier, nog niet eens he? Vier? Nee, drie. En nog een broer die was daar boven.

Die was dan, vijf he? Die is van '36. En dan ik. Zes was ik, ja. Zit wat dicht op elkaar.

En dan had ik nog een oudste broer, he. Die was van 1930. Dus die was tien.

Een jongensgezin.

Ja, alleen maar jongens. M'n moeder zei wel: "Dan heb je vier jongens, dan raak je er vier kwijt.

Camera loopt. U praat alleen met eh Marije, he?

Ik betaant (?) Tuurlijk.

De camera eh e niet naar kijken. Niet

’t niet.

op letten. Ik zeg niets.

Oh, hij ((volle lach).

Camera loopt.

Ja.

Hoe oud was u toen de oorlog begon?

Toen de oorlog begon was ik eh vijftien of zestien, he? Veertig, drie en twintig. Zestien jaar.

En waar woonde u in Noord?

Toen woonde ik op de de Floraweg nummer 21. Dat heette, heet nu het Floradorp, toen was het De Rimboe. En waarom was het De Rimboe? Als dat interesseert? Omdat het een. Daar woonden alleen maar werkelozen, haast kun je zeggen, he? En, dat was of communist of socialist. En eh, veel asocialen. En aan de rand ervan, de Floraweg, de Kamperfoelieweg, Sneeuwbalweg, die rand dat waren dan de mensen die werkten allemaal. Er zat ook verschil in de huur. Waren allemaal dezelfde huizen, maar langs de rand waren de huren zes gulden. En die binnen die waren drie en een halve gulden per week.

ar goed, da-dat hoorde bij het leven. Dat heb niks met discriminatie te maken. Tegenwoordig noemen ze alles discriminatie, maar dat was niet zo.

l leeg. En het merkwaardige is: er is geen lepeltje niet teruggekomen. Dus allemaal weer teruggekomen. En kijk die solidariteit ondanks alle armoede, ondanks dat wij katholiek waren, dat was enorm. Dat was groots, ja, dat’s wel leuk.

‘k wil daar zo meteen nog wel eh op op doorgaan op dat bombardement zelf. Maar eerst ben ik heel benieuwd wat u eeeh in, zo in de oorlog deed? Als zestien?

rd je gekeurd en je werd goedgekeurd. En eh, je kreeg meteen een opgaaf en dan moet je naar Duitsland, en naar Berlijn, enzovoort. Meer was niet te doen. Alleen ik heb 14 dagen uitstel gekregen door ’t bombardement, want m’n zusje?

er niet. Zo ging dat.

Ja. Wil daar zo nog even op terugkomen. Maar, de, u woonde eh in Noord en en u wist de Fokkerfabrieken staan eh

Ja, vlakbij.

’n eh doel woonde?

Nou, zuster Geertrude dan gaan we beginnen. We beginnen maar weer van vooraf aan.

Kunt u ons vertellen waar en wanneer u bent geboren?

Ik ben geboren in Eindhoven, de tweede februari 1916, op de

Keizersgracht dus middenin de stad ik was echt een echte Eindhovenaar.

Want achter de Overweg was het Woensel en andere kant was straat. Dus daar ben ik echt geboren.

En wat was uw meisjesnaam, hoe heette u?

Ik heette gewoon Johanna, maar het was Jo.

En uw volle naam met achternaam erbij?

Johanna Cornelia van de Leur.

En eh… kunt u wat vertellen over het gezin waar u in opgroeide?

Dat was heel erg gezellig waren met vijf kinderen en ik was de middelste.

Dus ik had twee jongens boven mij en eentje daaronder en dan nog

een zusje maar die jongens hebben me daar nog goed geplaagd altijd.

In het begin kon ik daar niet zo goed tegen, maar

naderhand plaagde ik ze voortaan net zo hard terug.

Ik heb echt een heel gezellige jeugd gehad, ook… wij

hadden oma bij ons in huis, de moeder van mijn vader.

Zeventien jaar is die bij ons in huis geweest en toen is ze gestorven, toen was ik tien jaar.

En het was iedere dag, ze heeft een jaar bij ons in bed

gelegen was iedere dag: Truus is de school nog niet uit?

Dan gaan we beginnen.

Dan doen we dan maar.

Wilt u zich voorstellen met uw naam en uw geboortedatum?

Ik ben Bernard Pijnappel, geboren vijftien augustus negentienachtien.

Waar bent u geboren?

In Amsterdam, in de Tweede Jan Steenstraat nummer zevenenveertig.

En...Kunt u iets zeggen over uw gezin, waar u uit komt?

Wij waren met mijn vader, mijn moeder, mijn zuster en een broer.

Dat waren eigenlijk, half…een halfzus en halfbroer.

Mijn vader was daarvoor getrouwd geweest en haar, zijn vrouw was overleden.

De moeder van, laten wij zeggen mijn zuster en mijn broer. En hij is later getrouwd met mijn moeder.

En hoe zou u het milieu typeren?

Mijn vader was diamantslijper, moeder was diamantsnijdster.

En hadden het dus in die tijd soms heel goed, en soms wat minder

goed, zoals in het diamantvak, was het hollen of stilstaan.

Het was een gelukkig gezin.

We werden in de gelegenheid gesteld om naar voor die tijd naar het HBS te gaan.

En...

En hebben dat ook, hebben dat gedaan. En hebben die ook met een einddiploma volbracht.

En welke rol speelde de Joodse identiteit?

Goed, we spreken vandaag met mevrouw Bachra over haar herinneringen aan

de oorlog in de Rivierenbuurt en specifiek aan de speeltuin aan de

Joodse markt, en we beginnen met de vraag of u zich zelf wilt voorstellen.

Nou, ik ben Francien Bachra, geboren in 1932, dus ik

was zeven jaar toen de markt in de speeltuin kwam.

En kunt u kort uw gezin schetsen?

Jaa, een Joodse vader, een christenmoeder, en een broertje dat vier jaar jonger was dan ik.

En welke rol speelde de Joodse identiteit van uw vader in uw gezin?

Eh, eh, heftig omdat wij in een Joodse buurt woonden, veel Joodse mensen om ons heen, ook wel gemengde

huwelijken, ehm, maar toen eh, de oorlog vorderde en de mensen, eh, verhuisden of opgehaald werden

of onderdoken, de lege, eh, de woningen werden leeggehaald door de bezetter, eh was dat heel triest

en kwamen daar meestal, omdat het een toch wel een beetje dure buurt was mensen te wonen die met

de vijand heulden, vaak SS-ers of WA- ers of hoe ze dan ook allemaal heetten en die ons kinderen,

die uit een gemengd of Joods huwelijk kwamen, toch wel heel duidelijk maakten dat we uitschot waren

Hoe ging dat?

Nou, dat ging door een raam te openen en naar ons te schelden, naar Jodenjong of je hoort

hier niet en ik was een keer bij een kruidenier op de hoek van de Kromme Mijdrechtstraat en

de Amstellaan, kruidenier Heilkema, in de winkel en toen stond daar een NSB-buurman en die

liet me, die stak z'n been uit om me te laten vallen, dat was een granieten vloer, en dus,

ik maakte nogal een behoorlijke smak, dat soort treiterijen en scheldpartijen waren er wel.

Wat is uw naam?

Nel Bollemeyer-Houbolt.

[NB heeft tijdens het interview een zakdoekje in haar hand, waar ze af en toe nerveus mee frommelt.]

En wanneer bent u geboren?

10 juli 1929, in Amsterdam.

En hoe zag uw gezin eruit? Kunt u daar iets over vertellen?

Het gezin, vader, moeder, één kind, ik ben enig kind.

En uw moeder was Joods?

Mijn moeder was Joods, mijn vader niet.

En in de oorlog had dat het voordeel dat ik als niet-Joods werd aangemerkt, terwijl

ik in feite dan wel een Joodse dochter ben volgens de Joodse wet, dat is zo.

En welke rol speelde de Joodse identiteit van uw moeder in uw gezin?

Niet zoveel. Er werd niet niet echt aan geloof gedaan.

Een paar dingen misschien wel op vrijdag een beetje het extra snoepen, noten, ja,

de pinda's, en bepaalde gerechten kan ik me wel herinneren die zij maakte, maar dat

Zoals?

Nou, ik, ik, ik heb een herinnering aan Kugel met peren. En dat dat vond ik wel heel bijzonder voer.

Is dat lekker?

Ja, de herinnering is het was lekker, ik, ik heb het nooit meer gemaakt, maar ja en verder, de

dingen die zij geleerd had denk ik die bracht zij mee in in de keuken, maar niet zo specifiek.

Goed, we spreken vandaag met mevrouw De Vries. Wilt u om te beginnen u even voorstellen met uw naam en uw geboortedatum?

Mijn naam is Lia de Vries, en ik ben geboren de 22ste van de 12de 1929.

Kunt u kort iets vertellen over het gezin waar u uit komt?

ën en chemicaliën en kappersbenodigdheden, en een heel prettig gezin, voor de oorlog dan.

Toen was alles nog normaal, oma's, opa's, tantes, neven, nichtjes, een normaal gezin, en gezellig, ook de omgang met de familie waren erg close, ja. (AB onderbreekt: 'Broertjes en...) In mijn kin.., ik ben blij dat ik nog herinneringen uit die kindertijd heb, want dat is natuurlijk voor een mens heel belangrijk, ja, als je klein bent, he, dat je terug kunt denken aan gelukkige tijden.

Broertjes en zusjes?

Ja, ik heb vier zusjes en die zijn jonger als ik. Ik heb drie zusjes die hebben nooit geen familie gekend, die hebben nooit geen oma's en opa's en tantes, hele families nooit gekend

want die waren nog heel klein. Alleen ik en mijn zuster Juup, die hebben het fijne meegekregen, ja.

Welke rol speelde de Joodse identiteit in uw gezin?

öbelschooltje,

arheen, van tien tot twaalf Joodse lessen, ik dat was bij onderwijzer De, dat was bij rabbi De Hond,

dat weet ik nog wel en daar heb ik ook een paar jaar op gezeten, en toen moest ik, op mijn zesde jaar, moest ik naar school, naar de grote school. Mijn vader die zei tegen mijn grootvader: 'Luister, ik wil dat Lia niet meer naar Joodse school, ze moet met andere kinderen leren omgaan, ik wil dat mijn kinderen met allerlei soorten mensen omgaan', nou dat waren toentertijd niet zoveel, zoals nu is, daar waren dus Joodse en niet-Joodse, dat is dus het verschil geweest, mijn vader wou dat ik ook met niet- Joodse kinderen om, dus ik ben toen gestuurd naar de Frederik Hendrikschool op het Weesperplein.

Waar woonden jullie toen zelf?

Wij woonden in de Weesperstraat,

in een heel mooi huis op de hoek bij de Keizersgracht, om de hoek was toen nog het ziekenhuis, het Joodse ziekenhuis, en eh, ja, ik had daar mijn vriendinnetjes, ik ging om met de familie De Lieve (?), die hadden de banketbakkerij, he, dat was mijn vriendinnetje, Jeannetje, en dan had ik een vriendinnetje, Jopie Vitalie, dat was een niet-Joods vriendinnetje, die hadden een schoorsteenvegersbedrijf, en dan had je Vroom en Dreesmann waar we kattenkwaad uithaalden, daar gooiden we de deur, gooiden we de deur in de winter open, weet je wel, dat waren nog koude winters met sneeuw en ja, ik heb een hele leuke kindertijd gehad en dan gingen we naar onze grootouders, en dan weer eens naar de familie en dan weer eens naar daar, en of iedereen kwam bij elkaar, met Sinterklaas, he, ja, dat was allemaal heel, heel prettig.

En wanneer zijn jullie naar de Rivierenbuurt verhuisd?

Mijn vader is verhuisd in, wij, ik ben eigenlijk als baby in de Kromme Mijdrechtstraat geboren, want dat was, toen woonde mijn vader naast de tramremise, die zijn toen getrouwd, jong getrouwd, en daar werd die buurt allemaal pas opge.., nieuwe buurt, en daar zijn mijn ouders gaan wonen en daar ben ik geboren. Toen zijn mijn vader en moeder weer teruggegaan naar de oude buurt.

Ja, de Weesperbuurt.

En in 1939 zijn we verhuisd, ook weer naar de Kromme Mijdrechtstraat bij de Amstel, dat was zo'n hele, hele kromme straat, die liep vanaf de Meerhuizenplein helemaal tot de Amsteldijk, he, daarom weten we het zeker, de Kromme Mijdrechtstraat.

Toen was u tien jaar oud, vond u het een leuke buurt?

Goed, we spreken vandaag met Hannie Buijs over haar herinneringen aan haar

jeugd in de Rivierenbuurt en de herinneringen aan de speeltuin, aan de

Joodse markt en ik begin altijd met de vraag of u zich even voor wilt stellen.

Ik ben Hannie Buijs.

Geboortedatum?

Geboortedatum 29 augustus 1934.

Kunt u kort iets schetsen over het gezin waar u uitkomt?

Het was een Joods onderwijzersgezin en mijn vader had op mijn jonge

leeftijd al tbc en die was in een hospitaal of een opvang in Hilversum

ik heb daar ook met mijn moeder en broertje nog wel gewoond en mijn vader is later aan niervergiftiging

overleden, in '43, zodat mijn moeder de rest van de oorlog met twee kleine kinderen door moest.

Uw broertje was jonger.

Mijn broertje was 2 jaar jonger, is dat nog steeds.

En waar woonden jullie precies?

Uiterwaardenstraat in de Uiterwaardenstraat 52 op één hoog.

Welke rol speelde de Joodse identiteit in het gezin?

Mijn vader moest op een gegeven moment een ster gaan dragen.

Uw vader was Joods?

Mijn vader was Joods.

Moeder niet?

Goed, we gaan nu spreken over uw herinneringen aan de Joodse markt, aan de Gaaspstraat, maar ik wou beginnen met u te vragen of u uw naam wilt noemen.

Mijn roepnaam? Mientje? Ouderwetse naam. Mientje ten Dam.

Geboren?

é.

En in de oorlog woonde u in de Rivierenbuurt.

Juist, in de Waverstraat 67 III.

En toen u daar woonde, kwam u vaak langs de speeltuin aan de Gaaspstraat?

Ik had twee kleine kindertjes toen en ja dan zoek je natuurlijk een speelgelegenheid op voor de kindertjes en ik ben naar de speeltuin gegaan. Ik ben daar lid geworden van de speeltuin en mijn kindertjes hebben daar erg veel plezier aan beleefd, jaaa.

Kunt u daar nog iets over vertellen? Hoe zag die speeltuin er uit?

Ja, zoals die er uit hoort te zien, he, met schommels en klimrekken en een zandbak, waar mijn kinderen indertijd in speelden he, ze waren klein. En het aardige is ook, je komt allerlei mensen tegen, moeders met kindertjes, ervaringen uitwisselen, en dat is natuurlijk toch erg prettig, heel belangrijk.

wat ook belangrijk was dat die speeltuin, die had bijvoorbeeld op woensdagmiddag bijeenkomst voor de kinderen en dan kregen ze lichtbeelden, noemden ze dat, was een soort film, en dat was natuurlijk voor kinderen was dat erg leuk, want ze mochten hardop meedenken met die film, waardoor je hoorde roepen van: 'Niet doen, niet doen', of 'Hoera', of van dat soort leuke kindergeluidjes bij zo'n apparaat he, dat was erg leuk.

Organiseerden ze ook wel eens wedstrijden? En spelletjesmiddagen?

Daar waren mijn kinderen te klein voor. Die waren nog, ik zeg maar, ze waren twee en vier jaar. Dan houd je ze liever nog onder je hoede, he? Maar inderdaad, er werden spelletjes gedaan met die kinderen, touwtje trekken en klimmen, in de klimpalen, wie het eerste boven was en weer naar beneden kon glijden. Nou, dan stond je er wel met een vierkante borst naast, want dan werd er een foto van je genomen, als twee- drie- vier- vijfjarige, dan was, dan was je wel de kampioen van de buurt hoor.

Speelden er ook veel Joodse kinderen?

Alle kinderen speelden daar. Er woonden in de Rivierenbuurt veel Joodse mensen, met hun gezinnen en dat was heel erg gezellig. Amsterdam was een gezellige stad in mijn jeugd.

Ik ken het nu niet meer zo, maar het was heel erg gezellig in Amsterdam. Het stond ook bekend als een bijzonder gezellige stad. En, en heel veel door toedoen door onze Joodse bevolking.

Toen werd het eind van het jaar 1941, die speeltuin, waar uw kinderen altijd speelden en waar u zo prettig met andere moeders zat, werd opeens een markt alleen voor Joden.

Ja, dat kwam omdat de Joden, iedereen weet zo langzamerhand wel dat de Joden gediscrimineerd werden, die mochten niets, he, ze mochten niet met hun christenburen, met hun niet- Joodse buren praten en wij mochten niet met de Joden praten, we mochten niet met ze omgaan.

ëerd voor ze in de speeltuin, en dat had natuurlijk ook weer een doel in een speeltuin, want een speeltuin was omringd door een hek, dus als ze een razzia wilden houden, konden ze de Joden zo pakken op die markt, dat was erg gevaarlijk voor de Joden.

Wat weet u zelf nog van die markt. Kunt u daar wat over vertellen? Wat ziet u voor zich als u daaraan terugdenkt?

Ik ben nico eelman, geboren op texel, in 1927, niet meer van de jongste.

En in mijn jeugd heb ik dus een deel van het oorlogsgeweld op Texel meegemaakt.

Waar onder andere dus die georgische opstand heeft plaats gevonden.

Ik heb die russen niet zo zeer meegemaakt omdat ik voor die tijd ondergedoken zat in friesland.

En een week dus voordat de russen in opstand kwamen was ik

stiekem met de texelse boot was ik naar texel teruggekomen.

Dus ik viel eigenlijk met mijn neus in de boter.

Hoe herinnert u zich uw vroegste jaren op texel?

Mijn vroegste jeugd?

Ik ben geboren op Texel en dan weet je de beperkingen van een eilandbewoner.

En in die tijd had niemand geld.

En om nou een voorbeeld te noemen, tegenwoordig gaat iedereen, al

is ie 10 of 12 jaar, dan gaat ie weet ik niet hoe ver weg op vakantie,

maar vakanties waren er voor ons eigenlijk buiten texel niet bij.

Of je moest het geluk hebben dat je familie buiten texel had. Nou dat had ik.

Dus in de grote vakantie ging ik altijd veertien dagen naar alkmaar, bij familie.

En de familie leden uit alkmaar vandaan, mijn neefjes

en nichtjes die kwamen veertien dagen naar texel toe.

Dus dat is in feite in het kort mijn schooljeugd, om het zo maar eens uit te drukken.

na mijn schooljeugd op de lagere school ben ik naar de ulo school gegaan.

tegen AB [fluisterend] even tien seconden wachten.

Wilt u zich voorstellen met uw naam en uw geboortedatum?

Ja. Ik ben Deborah Kolm en ehhh geboortedatum 16/08/1921. En eh, ik woonde in de Transvaalstraat.

Bij het Transvaalpleintje en eh mijn ouders, ik was enig kind, dus mijn ouders,

eh mijn vader was dus een Kolm en mijn moeder heette van haar achternaam Lap.

Eh, maar, wat ik u eigenlijk zou willen vertellen, dat, ik kom uit een sociaal- democratisch gezin.

Mijn grootvader was een van de eerste sociaal-democraten.

En eh in 1896, nou wanneer was dat, in die periode.

Dus ik ben opgevoed van: een beter leven voor de arbeider

(slaat met haar handen op tafel), voor wat dan ook.

Dus ik kom uit zo’n gezin. Zo’n rood gezin.

En wat voor werk deed uw vader?

Mijn vader eh, was diamantbewerker.

En nou weet ik niet, hij deed iets, ik vond het helemaal

niet zoiets geweldigs, maar hij was, wat was hij nou?

klover denk ik en nou blijkt dat het juist iets belangrijks is juist, dat je

zo’n ruwe diamant klooft (slaat met een vuist op tafel). Dus dat was mijn vader.

En uzelf...wat voor werk?

Wat zegt u?

Wat voor werk deed u zelf?

Goed, wilt u zich even voorstellen?

Mijn naam is Max van der Glas.

En ik ben geboren in 1938 op de Tugelaweg en kort daarna zijn we verhuisd naar de Vechtstraat,

nummer 30, ja, waarom, wat groter waarschijnlijk omdat de Tugelaweg te klein werd met mij erbij.

Wat is precies uw geboortedatum?

1938.

De datum ook?

12 juli, 12 juli 1938, ja.

En kunt u kort schetsen hoe uw gezin eruit zag?

Ehhh, mijn vader, mijn moeder en mijn persoontje en dan in 1940 is mijn broer geboren

in januari ’40 en dat completeerde de familie of tenminste althans onze familie.

En kunt u iets zeggen over welke rol de Joodse identiteit speelde?

In die tijd

Bij jullie, bij jullie gezin.

Ja, ik begrijp het.

In die tijd als klein kind, dus wat was ik twee, drie jaar had je daar geen

erg in en de eerste, ook zelfs niet toen de razzia’s al begonnen waren.

Mijn ouders uiteraard wel maar als kind, dat, dat, dat ging aan ons voorbij ergens, we waren gewoon

te klein daarvoor en mijn eerste herinnering bijvoorbeeld die dateert uit 1941, een Sinterklaasavond

met een Joodse familie die op drie hoog woonde en die hadden dus drie zoons en één dochter.

Ja, heel even stil. Voelt u zich zo prettig? U kunt beginnen.

Okey, wilt u zich voorstellen met het noemen van uw naam?

Ik heet (...) Ik heette als kind, Elise Polak en ik ben getrouwd met Hajo Braak, dus ik ben sinds die tijd mevrouw Braak-Polak.

En wat is uw geboortedatum?

ꭤertig. Ik ben in Amsterdam geboren, mijn ouders woonden in die tijd op de Amsteldijk en eh, hebben na ene korte periode in de van Baerlestraat een huis gehuurd in de Uiterwaardenstraat, de Uiterwaardenstraat tweeꭤertig, twee hoog. Wat om de hoek is van de speeltuin in de Gaaspstraat.

Had u ook broertjes of zusjes?

(Schudt haar hoofd ) Ik heb geen broertjes en zusjes gehad, nee. Door...Ook gezien de politieke omstandigheden hebben mijn ouders daar vanaf gezien om eh, nog een kind in de waagschaal te stellen.

U vader, wat voor werk deed hij?

Mijn vader was bij de sociale zaken in Amsterdam en hij van controleur van werkelozen. Daar moest gecontroleerd worden of, of ze clandestien bijverdienden enne, hij was dus controleur. En dat heeft die gedaan tot aan zijn ontslag van de Joodse ambtenaren, hij heeft een acte gehaald van de middelbaar gymnastiek met de bedoeling om daar dan in les te gaan geven. Toen die daarmee klaar was, mocht het niet meer en hij heeft zich toen beperkt tot het oprichten van en Joods turnclubje.

En uw moeder?

Co, dat heette toen nog Liberty.

En, eh, ze heeft een tijdlang, een, eh, een drogisterij in de van Baerlestraat geleid en nadat we verhuisden in de van Baerlestraat heeft ze buiten de deur geen werk meer gedaan. Was ze gewoon huisvrouw.

Wat betekende het Joods-zijn voor jullie?

ꬠdan ook toelieten (glimlacht) eh, wat, die hielden Pesach enne dan werden daar matzes gegeten en daar werden bij ons ook matzes gegeten, maar er ging ook wel eens een boterhammetje tussendoor. Dat was allemaal niet streng. Enne...

...ik heb ook niet op een Joodse school gezeten. Pas onder druk van de bezetters, toen de scholen gesplitst werden kwam ik op een Joodse school terecht.

Maar gingen jullie bijvoorbeeld ook wel eens naar de synagoge?

Nooit! Nee, ik ben vrij, vrij kort voor onze verhuizing naar Amsterdam Oost een paar keer in de synagoge in de Lekstraat geweest, maar dat heeft meer te maken met het feit dat Jacob Hamel die een radiokoor had, ook eh, nou ja, ook zijn werk niet langer mocht doen. En die heeft toen een koortje opgericht en dat kwam samen in de eh, nou in de synagoge in de Lekstraat. We hebben daar Hebreeuwse liedjes geleerd waarvan ik absoluut niet begreep waar ze over gingen, maar die ik nog wel weet. Enne, daar liepen mannen rond, die het zo verschrikkelijk druk met zichzelf hadden en die er ook...

...heel anders uitzagen dan mijn vader en ik heb er absoluut niet, toen niet en later ook niet toe aangetrokken gevoeld. Ik (schudt haar hoofd) had er niets mee te maken. Eh, een school, de buurt, een vriendje en een vriendinnetje waren veel belangrijker, dan, dan alles wat van dat Joods-zijn uitging. Natuurlijk aten we wel eens een appeltje met honing met Rosj ha Sjona en met Simcha Sjtoreh kreeg ik ook een zakje broodsuikers, maar ik geloof dat dat alle Joodse aspecten zijn geweest en een, een jaar hebben we ene menora gehad en kreeg ik een paar cadeautjes. Met Chanoeka. Maar dat is mij ook eigenlijk nooit eigen geworden. Hooguit dan het bijbehorende liedje wat je ook zonder te begrijpen, wat je zong , in je hoofd had.

En weet u dat liedje nog?

(Zingt)

é, ja. Je geeft ‘m een tikje en dan...

Camera loopt.

é, nou, dan gaan we zo beginnen. (...) Ehm, wilt u zich zo meteen om te beginnen voorstellen? Dus uw naam en uw geboortedatum?

Ik ben Carla van Delft en ik ben geboren op 21 september 1935.

Kunt u iets vertellen over het gezin waar u uit komt?

ú zitten, is eigenlijk oorspronkelijk het huis van mijn ouders geweest en die zijn hier in 1941 komen wonen. En ik ben hier, als zelfstandig gezin, met mijn man en mijn dochter in1978 komen wonen. (...)

Dus uw kindertijd heeft zich in dit huis afgespeeld?

Vanaf mijn eh zesde jaar, ja. (...) Toen ik zes was zijn we hier heen verhuisd.

Eh wat was dan

(Onderbreekt hem) Dus dat was dan 1941.

Welke rol speelde de joodse identiteit bij uw ouders?

eigenlijk als kind al helemaal ja wat joden dan ‘klokvrij’ noemen, hè.

ant hij woonde in de Vrolikstraat, dus dat was te ver om te lopen. Wat ‘ie eigenlijk moest doen, op vrijdagavond.

e deur voor ‘m open te maken. (Lacht.) Maar eh, nou ja goed, dat was dus eh de herinnering die ik aan mijn grootvader heb. Maar ’t was verder wel een hele lieve grootvader.

En waarom mocht dat niet?

él hè. Hij kwam...

Op de vrijdag.

Op de vrijdagavond, ja. Dus eh, maar traditioneel kwam die altijd vrijdagavond bij ons eten. Dat is eh...

Maar wel met de tram.

ám met de tram, ja. (Lacht.)

é, ga je gang.

Wilt u zich voorstellen en vertellen wanneer u geboren bent?

Ja. Ik ben Dolf Stork en ik ben geboren op 12 maart 1916. In Hamburg, Duitsland. Als zoon van Nederlandse ouders. Dat is misschien een (...) nog interessant. Voor de oorlog ging een stroom van Amsterdamse diamantbewerkers en sigarenmakers naar Hamburg.

Want er was werkgelegenheid. Zelfs ehm kleine diamantslijperijen. Vandaar dus een vrij groot aantal Nederlanders die naar Hamburg zijn vertrokken. Eh... Later ontstond er in Hamburg ook een bloeiend Nederlands verenigingsleven met een eh Sinterklaasfeest zelfs, elk jaar.

Was dat een Joods verenigingsleven?

Eh dat was eh eh niet Joods, nee. Maar wel voor een goed deel. Ik denk twintig procent.

En wat wilde u worden, toen u daar als jongen leefde?

Ehm (...) Ik ehm ik wilde al heel gauw muziekleraar worden.

Eh ehm, schoolmuziekleraar. Ik had dat namelijk een eh uitstekende op school. En daar nam ik een voorbeeld aan. Vond ik geweldig. En eh ik bleek ook muzikaal te zijn en ik kreeg al gauw vioolles en theorieles. (...) eh kwam later op het Brahms Conservatorium, ja,

Dus u wilde violist worden.

Eh ja... Nou... Niet zozeer violist, maar zoals gezegd; muziekpedagoog op school. Dat leek mij ideaal, ja.

Uw ouders zijn op zeker moment teruggekeerd naar Nederland.

Eh ja.

Kunt u dat vertellen?

óór de grote stroom. Die begon 1933. Maar wíj kwamen hier al eind ’32. En mijn vader die zag dat wel juist. En eh eh die ging dus al tijdig naar Nederland terug, ja.

Kunt zich nog herinneren wat u dacht, toen jullie daar aankwamen, in Nederland?

Dat kan ik me nog herinneren.

‘Wij’ dat is dan nog mijn broer. Mijn oudere broer en mijn jongere zuster. En mijn vader zei altijd: (balt zijn vuisten, komt naar voren geleund en lacht:) “Je moet een vák leren, jongen. Dan... Dat... Dat ís wat voor je!” Dat was veel beter dan musicus.

En zo kwam ik op een drukkerij terecht. Met eh... (...) de grafische school. Een dag in de week. En zo heb ik een volledige opleiding gevolgd tot letterzetter, later boekdrukker, later tekenaar (...) corrector, eh en alles wat er bij hoorde. En nog later leraar managment.

En wat vond u van Nederland, weet u dat nog?