Goed, wilt u zich even voorstellen?

Mijn naam is Max van der Glas.

En ik ben geboren in 1938 op de Tugelaweg en kort daarna zijn we verhuisd naar de Vechtstraat,

nummer 30, ja, waarom, wat groter waarschijnlijk omdat de Tugelaweg te klein werd met mij erbij.

Wat is precies uw geboortedatum?

1938.

De datum ook?

12 juli, 12 juli 1938, ja.

En kunt u kort schetsen hoe uw gezin eruit zag?

Ehhh, mijn vader, mijn moeder en mijn persoontje en dan in 1940 is mijn broer geboren

in januari ’40 en dat completeerde de familie of tenminste althans onze familie.

En kunt u iets zeggen over welke rol de Joodse identiteit speelde?

In die tijd

Bij jullie, bij jullie gezin.

Ja, ik begrijp het.

In die tijd als klein kind, dus wat was ik twee, drie jaar had je daar geen

erg in en de eerste, ook zelfs niet toen de razzia’s al begonnen waren.

Mijn ouders uiteraard wel maar als kind, dat, dat, dat ging aan ons voorbij ergens, we waren gewoon

te klein daarvoor en mijn eerste herinnering bijvoorbeeld die dateert uit 1941, een Sinterklaasavond

met een Joodse familie die op drie hoog woonde en die hadden dus drie zoons en één dochter.

Ja, heel even stil. Voelt u zich zo prettig? U kunt beginnen.

Okey, wilt u zich voorstellen met het noemen van uw naam?

Ik heet (...) Ik heette als kind, Elise Polak en ik ben getrouwd met Hajo Braak, dus ik ben sinds die tijd mevrouw Braak-Polak.

En wat is uw geboortedatum?

ꭤertig. Ik ben in Amsterdam geboren, mijn ouders woonden in die tijd op de Amsteldijk en eh, hebben na ene korte periode in de van Baerlestraat een huis gehuurd in de Uiterwaardenstraat, de Uiterwaardenstraat tweeꭤertig, twee hoog. Wat om de hoek is van de speeltuin in de Gaaspstraat.

Had u ook broertjes of zusjes?

(Schudt haar hoofd ) Ik heb geen broertjes en zusjes gehad, nee. Door...Ook gezien de politieke omstandigheden hebben mijn ouders daar vanaf gezien om eh, nog een kind in de waagschaal te stellen.

U vader, wat voor werk deed hij?

Mijn vader was bij de sociale zaken in Amsterdam en hij van controleur van werkelozen. Daar moest gecontroleerd worden of, of ze clandestien bijverdienden enne, hij was dus controleur. En dat heeft die gedaan tot aan zijn ontslag van de Joodse ambtenaren, hij heeft een acte gehaald van de middelbaar gymnastiek met de bedoeling om daar dan in les te gaan geven. Toen die daarmee klaar was, mocht het niet meer en hij heeft zich toen beperkt tot het oprichten van en Joods turnclubje.

En uw moeder?

Co, dat heette toen nog Liberty.

En, eh, ze heeft een tijdlang, een, eh, een drogisterij in de van Baerlestraat geleid en nadat we verhuisden in de van Baerlestraat heeft ze buiten de deur geen werk meer gedaan. Was ze gewoon huisvrouw.

Wat betekende het Joods-zijn voor jullie?

ꬠdan ook toelieten (glimlacht) eh, wat, die hielden Pesach enne dan werden daar matzes gegeten en daar werden bij ons ook matzes gegeten, maar er ging ook wel eens een boterhammetje tussendoor. Dat was allemaal niet streng. Enne...

...ik heb ook niet op een Joodse school gezeten. Pas onder druk van de bezetters, toen de scholen gesplitst werden kwam ik op een Joodse school terecht.

Maar gingen jullie bijvoorbeeld ook wel eens naar de synagoge?

Nooit! Nee, ik ben vrij, vrij kort voor onze verhuizing naar Amsterdam Oost een paar keer in de synagoge in de Lekstraat geweest, maar dat heeft meer te maken met het feit dat Jacob Hamel die een radiokoor had, ook eh, nou ja, ook zijn werk niet langer mocht doen. En die heeft toen een koortje opgericht en dat kwam samen in de eh, nou in de synagoge in de Lekstraat. We hebben daar Hebreeuwse liedjes geleerd waarvan ik absoluut niet begreep waar ze over gingen, maar die ik nog wel weet. Enne, daar liepen mannen rond, die het zo verschrikkelijk druk met zichzelf hadden en die er ook...

...heel anders uitzagen dan mijn vader en ik heb er absoluut niet, toen niet en later ook niet toe aangetrokken gevoeld. Ik (schudt haar hoofd) had er niets mee te maken. Eh, een school, de buurt, een vriendje en een vriendinnetje waren veel belangrijker, dan, dan alles wat van dat Joods-zijn uitging. Natuurlijk aten we wel eens een appeltje met honing met Rosj ha Sjona en met Simcha Sjtoreh kreeg ik ook een zakje broodsuikers, maar ik geloof dat dat alle Joodse aspecten zijn geweest en een, een jaar hebben we ene menora gehad en kreeg ik een paar cadeautjes. Met Chanoeka. Maar dat is mij ook eigenlijk nooit eigen geworden. Hooguit dan het bijbehorende liedje wat je ook zonder te begrijpen, wat je zong , in je hoofd had.

En weet u dat liedje nog?

(Zingt)

é, ja. Je geeft ‘m een tikje en dan...

Camera loopt.

é, nou, dan gaan we zo beginnen. (...) Ehm, wilt u zich zo meteen om te beginnen voorstellen? Dus uw naam en uw geboortedatum?

Ik ben Carla van Delft en ik ben geboren op 21 september 1935.

Kunt u iets vertellen over het gezin waar u uit komt?

ú zitten, is eigenlijk oorspronkelijk het huis van mijn ouders geweest en die zijn hier in 1941 komen wonen. En ik ben hier, als zelfstandig gezin, met mijn man en mijn dochter in1978 komen wonen. (...)

Dus uw kindertijd heeft zich in dit huis afgespeeld?

Vanaf mijn eh zesde jaar, ja. (...) Toen ik zes was zijn we hier heen verhuisd.

Eh wat was dan

(Onderbreekt hem) Dus dat was dan 1941.

Welke rol speelde de joodse identiteit bij uw ouders?

eigenlijk als kind al helemaal ja wat joden dan ‘klokvrij’ noemen, hè.

ant hij woonde in de Vrolikstraat, dus dat was te ver om te lopen. Wat ‘ie eigenlijk moest doen, op vrijdagavond.

e deur voor ‘m open te maken. (Lacht.) Maar eh, nou ja goed, dat was dus eh de herinnering die ik aan mijn grootvader heb. Maar ’t was verder wel een hele lieve grootvader.

En waarom mocht dat niet?

él hè. Hij kwam...

Op de vrijdag.

Op de vrijdagavond, ja. Dus eh, maar traditioneel kwam die altijd vrijdagavond bij ons eten. Dat is eh...

Maar wel met de tram.

ám met de tram, ja. (Lacht.)

é, ga je gang.

Wilt u zich voorstellen en vertellen wanneer u geboren bent?

Ja. Ik ben Dolf Stork en ik ben geboren op 12 maart 1916. In Hamburg, Duitsland. Als zoon van Nederlandse ouders. Dat is misschien een (...) nog interessant. Voor de oorlog ging een stroom van Amsterdamse diamantbewerkers en sigarenmakers naar Hamburg.

Want er was werkgelegenheid. Zelfs ehm kleine diamantslijperijen. Vandaar dus een vrij groot aantal Nederlanders die naar Hamburg zijn vertrokken. Eh... Later ontstond er in Hamburg ook een bloeiend Nederlands verenigingsleven met een eh Sinterklaasfeest zelfs, elk jaar.

Was dat een Joods verenigingsleven?

Eh dat was eh eh niet Joods, nee. Maar wel voor een goed deel. Ik denk twintig procent.

En wat wilde u worden, toen u daar als jongen leefde?

Ehm (...) Ik ehm ik wilde al heel gauw muziekleraar worden.

Eh ehm, schoolmuziekleraar. Ik had dat namelijk een eh uitstekende op school. En daar nam ik een voorbeeld aan. Vond ik geweldig. En eh ik bleek ook muzikaal te zijn en ik kreeg al gauw vioolles en theorieles. (...) eh kwam later op het Brahms Conservatorium, ja,

Dus u wilde violist worden.

Eh ja... Nou... Niet zozeer violist, maar zoals gezegd; muziekpedagoog op school. Dat leek mij ideaal, ja.

Uw ouders zijn op zeker moment teruggekeerd naar Nederland.

Eh ja.

Kunt u dat vertellen?

óór de grote stroom. Die begon 1933. Maar wíj kwamen hier al eind ’32. En mijn vader die zag dat wel juist. En eh eh die ging dus al tijdig naar Nederland terug, ja.

Kunt zich nog herinneren wat u dacht, toen jullie daar aankwamen, in Nederland?

Dat kan ik me nog herinneren.

‘Wij’ dat is dan nog mijn broer. Mijn oudere broer en mijn jongere zuster. En mijn vader zei altijd: (balt zijn vuisten, komt naar voren geleund en lacht:) “Je moet een vák leren, jongen. Dan... Dat... Dat ís wat voor je!” Dat was veel beter dan musicus.

En zo kwam ik op een drukkerij terecht. Met eh... (...) de grafische school. Een dag in de week. En zo heb ik een volledige opleiding gevolgd tot letterzetter, later boekdrukker, later tekenaar (...) corrector, eh en alles wat er bij hoorde. En nog later leraar managment.

En wat vond u van Nederland, weet u dat nog?

Ja, want u bent in maart geboren. U bent opgegroeid in Bergeijk. Wat was de gezinssamenstelling?

Dan beginnen we

Ik antwoord gewoon de vragen he.

Ja, Ja, dan beginnen we gewoon nog een keer met wanneer u geboren bent.

29-3 in 1927, geboren in Bergeijk.

Dus u was 14 toen de oorlog begon. Ik vroeg, wat was de gezinssituatie?

Ouders, en negen kinderen hadden we.

Negen kinderen.

Dat was toen nog compleet toen de oorlog uitbrak maar dat veranderde wel heel snel.

Want broer één na de oudste is overleden in 42.

In ’43 is er een broer gevlucht voor de Duitsers, en

mijn oudste broer moest naar Duitsland voor zijn werk.

Dus drie broers. En de broer die was overleden, had dat met de oorlog te maken?

Nee, die had een hersenvliesontsteking.

En de broer die naar Duitsland moest om te werken...?

Dat was verplicht he, die moesten naar Oberhausen, naar een

slotenfabriek en die moesten daar werken voor de Duitsers.

En hoe lang heeft hij daar gezeten?

Hij heeft daar toch wel ruim een jaar gezeten. En toen zou hij naar huis komen voor die begrafenis.

Van uw andere broer?

Makkelijke vraag, wat was uw geboortejaar?

Ik ben geboren op 30 september 1928.

Aha, dus dan bent u nu...

Ik ben bijna 81

En u bent ook geboren in Jelsum?

Nee, ik ben geboren in Cornjum, dat is één dorpje verderop, dat

is hier maar, nou zeg maar nog geen twee kilometer vandaan.

En bent u daar ook opgegroeid?

Daar heb ik gewoond tot even kijken, tot begin, tot mei 1932, dus

tweeëneenhalf jaar ongeveer en toen zijn we verhuisd naar Jelsum.

Niet waar, niet op deze boerderij maar op de boerderij aan de andere kant van de

weg en daar hebben we gewoond, of heeft de familie gewoond moet ik zeggen, tot 1983.

Zo, dus dat was een hele tijd.

Dat was een hele tijd maar toen is mijn hele familie, mijn ouders, mijn jongste broer

die er nu nog woont en uiteindelijk ik ook zijn we naar deze boerderij verhuisd.

Oh ja, ja, wat was de gezinssituatie? Want u had een broer.

Ik had één oudere broer die ruim een jaar ouder was dan ik ben en dan een broer die in

1932 geboren is, een broer die in 1941 geboren is en een broer die in ’44 geboren is.

Dat is een groot leeftijdsverschil.

Ja heel groot verschil, heel groot verschil.

En toen wij in Utrecht woonden, toen liep ik met mijn zoontje te wandelen, langs de

Varsity, langs de boothuis van het Utrechts Studenten Corps, en daar hoorde ik een herrie.

En toen zag ik al die jongens met al die kale koppen.

Want mijn verloofde had destijds ook een kaal hoofd, toen die bij het Studenten Corps was.

Maar ik hoorde die jongens en dan moesten ze langs een ladder naar beneden glijden.

En de ouderejaars die stonden dan te roepen en niet zo van die fraaie woorden natuurlijk.

En ik werd gewoon teruggeworpen naar de oorlogsverhalen van mijn vader. Mütze auf, Mütze ab.

Als ze in in het appèl moesten staan.

En dat vond ik zo te vergelijken met wat het Studenten Corps met z’n foetussen deed.

Ik kan dat gevoel nog oproepen van: barbaren zijn jullie.

Mijn man heeft ook de ontgroening meegemaakt en toen is hij gestopt.

Hij is gewoon student geworden.

Ja, ik heb daar geen goed woord voor over.

Belachelijk!

Om iemand te vernederen, om hem straks tot de society toe te laten.

Een rare kronkel.

Maar ja, ze zullen wel denken: die oude dame zit dat te vertellen.

Maar die die associaties roep je dan op hè.

Als je zo’n stel kerels daar tekeer hoort gaan.

En ik kon ze nauwelijks zien, want er was een schutting omheen.

Nou ik wil beginnen eigenlijk met even een soort van algemene schets, u bent in 1929 geboren.

Ja

In Schoonhoven...

Ja

...opgegroeid

Ja

Wat was de gezinssituatie?

Nou we waren met drie meisjes.

En was u de..?

Ik was de middelste.

U was de middelste.

Ja

En...

En mijn oudste zuster is overleden al. De jongste, mijn jongste zus woont in Canada.

En scheelde u veel met uw zussen?

’28. Nee, van ’27 en ik was van ’29. Mei ’27 en ik van maart ’29. Met mijn jongste zusje was van 1 mei ’30, dus dat was weer minder.

Ja

Dus dat zat dichter op elkaar.

Niet heel veel verschil.

Maar dat was heel erg gezellig.

Ik ging ’s morgens naar mijn werk. Ik werkte voor het GEB op Barendrecht.

En ik was de eerste van het gezin die met mijn fietsie, waar ik vrijwaring

van in beslagname van had, want ik werkte voor een NUTS-bedrijf.

En ik kwam de deur uit en daar liepen een stuk of tien Duitse soldaten heen en weer.

Dus ik mocht mijn fietsje inleveren, ondanks vrijwaring, en ik mocht bij

ons aan de andere kant van de huizenkant, dat was aan de kant van de weg

hadden we een plantsoen met een hek ervoor, daar mocht ik gaan staan.

En iedereen die buiten kwam, lopend, want er waren nog mensen die gingen naar het werk.

Ik had nog werk, maar er waren mensen die hadden al geen werk meer.

Dus die kwamen zo vroeg niet, om 07.00 u, naar buiten.

Dan gingen ze overal aan de huizen kloppen en iedere man

tussen een zekere leeftijd die werd naar buiten gehaald.

Want, wat kregen we?

We kregen allemaal een papier dat we naar buiten

konden voor een dag eten, want we zouden gaan werken.

Alleen die dag is wat uitgelopen.

Maar, toen gingen ze bij al die huizen kloppen en toen haalden ze al die jongens

en de mannen van een zekere leeftijd, vanaf 17 jaar, haalden ze naar buiten.

En toen, om een uur of 10.00u denk ik dat de hele club volwaardig was.

Toen zijn wij naar het stadion gebracht.

Het leven in Rotterdam voor de oorlog, dat was ook zoals ze dat nu

hebben ook een grote crisistijd en er heerste ook heel veel armoede.

Ik kom uit een gezin, een arbeidersgezin, van vader en moeder en vijf zonen die

mijn vader en moeder hadden, waarvan er twee getrouwd zijn en ik was één van de

jongste die.., die dan thuis was met nog twee andere broers en de.., en de

oudste broer, die was 18 jaar ouder als ik, die was dan toentertijd ook getrouwd.

Maar het leven in Rotterdam, dat was wat ik mee heb gemaakt was één bonk armoede.

Mijn vader kreeg geen werk

en als hij dan werk had, dan kon hij een week werken en dan was hij weer ontslagen,

want dan was, dan ging een ander weer goedkoper werken als dat hij de baas verdiende.

Dus als hij ’s ochtends…, als hij ’s middags ging schaften, dan kwam de baas naar hem

toe en die zei dan “Koos”, zo heette mijn vader dan, “je hoeft vanmiddag niet meer te

komen, want er is een ander die het werk gaat doen”, mijn vader werkte in de bouwvakken.

Het was één bonk armoe, ik droeg kleren van het Crisiscomité,

want mijn moeder had het geld niet om zo het te kopen.

En ik was op de lagere school en ik was alsmaar, ja, gekenmerkt dat ik kleren had van

de Crisiscomité. Want als kinds had ik altijd het.., het.., het denken dat ontzettend

veel rijke kinderen in de klas zaten die altijd mooie kleren droegen en ik dan met

met klompen, zwarte kousen en mijn zesde broek die.., eh ja goed, die ging… Ik vond

ook en misschien heb ik dat verkeerd, dat ik toch ook een soort gediscrimineerd werd.

et echt fout ging, toen kwamen al die elitroepen van de Duitsers, die kwamen van het oostfront vandaan.

’s morgens in de barak. Ik moest werken voor hun, maar ze deden heel aardig. Ik begon met eten te krijgen en dan met werk. En wat was dat? Dat was benzine oppompen uit ingegraven benzinetanks in die weilanden. Dan moest ik de hele dag pompen. Die cannisters volmaken.

‘Aufhören, Aufhören.’ Nou, dan kreeg je weer te eten. Gewoon… Dan ben je zó in de war, dat dat aardige mensen zijn. Ja, wat heb ik daar gegeten zeg? Grote blikken met vlees… Maar daarna werd het eventjes… Toen hebben we haast geen eten gekregen.

βe, op de provinciale weg.

raβe. En we stonden er nog niet of er stopte een jeep met een neger met een machinegeweer. Staand in de auto. En nou ja, en met Engels kon ik me toen eigenlijk al wel aardig helpen.

ken voor me.

‘We take you away in a couple of days’ of zoiets. En dat hebben ze ook gedaan. Maar toen waren we helemaal op aan het eind. Toen konden we haast niet meer lopen van ellende. Zo moe en ondervoed en zo. En toen ben ik opgehaald en toen ben ik ondergebracht in een kazerne van de SS.

Leeg dus, nu. Maar bezet door de Amerikanen. En daar ben ik helemaal ontluisd en dan moet je je helemaal uitkleden en zo. En dan scheren. En grappen maken met die Amerikaanse meisjes die heel gek en leuk waren. En wat denk je dat ik daar te eten kreeg? Wat denk je? Dacht je dat ik daar te eten kreeg? Nee, dat was medisch helemaal uitgekiend. Ik kreeg daar elke dag rijst uit water met pruimen.

’s morgens, ’s middags, ’s avonds rijst met water met pruimen. Hahaha, echt waar hoor.

… ja, hahaha.

… Kijk we konden nauwelijks op onze benen staan want we hadden een hele tijd geen eten gekregen, we zijn dus in de bergen ergens neergevallen, ergens in een valleitje of wat dan ook en daar hebben we zomaar gelegen. Totdat ik onrustig werd en ik dacht…het was zo stil, er werd geen schot gelost.

oudere kerels, hij zegt ‘ben je gek, Cok, je blijft hier’.

… Nou dat was gelijk goed. Ja.

En die leiding van die lager die waren gevlucht al?

… de gekste dingen… ja ik heb daar hele bizarre verhalen… die passen gewoon niet in dit verhaal… hele nare dingen, joh…

. Ja die hebben daar dagen gelegen. Want wij mochten niet weg, moesten blijven, dus je ging tenslotte… ja we hadden daar geen toiletten, daar in dat kamp, in Winkel.

… We zullen het niet weten… We zullen het niet weten.

…wonderlijk eigenlijk, doordat ik een restantje had natuurlijk van doorvoeding van mijn vriend, dat ik heel gauw bijtankte daar in die kazerne van de Gebirtsjäger, van de SS, in Bergtesgade was dat. Dus al gauw…iets, iets, kreeg wel die rijst met water te eten, met pruimen.

‘jij mag ’s morgens met mij wel meerijden naar de stad, naar Bergtesgade, want ik moet vlees halen, ik moet post verzorgen voor de officieren, mag je meerijden in de jeep.

eren van mensen die het niet gehaald hebben in de oorlog.

Kunt u vertellen hoe uw leven eruit zag, de dagen vlak voor de razzia?

è. Ik was net een dag thuis.

’n hongertocht?

Nou, je had handwagens, zo en dan ging je de boer op. Boerderijen af. Ik ben zelfs helemaal naar Barendrecht, noem maar op, gegaan om aardappelen zien te krijgen. En met een man of drie deed je dat. Iedereen was op stap. Voor eten.

Er was overal gebrek aan.

Kunt u eens, over die tocht waar u het nu over hebt, kunt u eens vertellen hoe die tocht is gegaan en met wie u was?

én ging in de wagen zitten en twee duwen en dan terug als we aardappelen hadden, ja dan moesten we met z’n drieën trekken. Eén duwen, twee trekken. Want er zat nogal wat in die wagen natuurlijk. Voor de buren en voor jezelf. Ja. Ja, dat waren de tochten wel.

kunt u zich nog een specifieke anekdote herinneren van wat er zich afspeelde voor de razzia? Dus is er iets wat heel bijzonder was in die oorlogstijd dat u altijd onthouden heeft?

’ers hè. Ik had vrienden en die liepen veel op Tuindorp en nou woonde er op De Dreef op Tuindorp een NSB’er.

verscheidene jongens opgepikt. Die heb ik nooit meer gezien. Ja zo ging dat.

Heeft u zelf ook klappen uitgedeeld?

’er, ja, zo!

Kunt u eens precies vertellen hoe dat gegaan is. Weet u dat nog?

e Winter. Ik denk: ‘Hé, bekende naam’. Maar ja, op het laatst was het afgelopen hè. Er werd steeds gepatrouileerd op de Dreef. Je kon niks meer doen. Nee.

En u vertelde net, u was een dag thuis, maar waar was u van thuis?

de waarschuwing ‘Wie probeert te vluchten, wordt doodgeschoten’. Er zaten overal soldaten op de tribunes. Nou dat was het. En toen lopen naar Persoonshaven.

één van die dorpen.

Misschien kunt u vertellen van dat toen jullie de rijnaken in gingen.

Ja, dat was in Persoonshaven. Daar lagen die boten klaar.

En daar werden we in gedumpt, allemaal zo achter mekaar zitten. Op de bodem. Nou, daar gingen we. Naar Amsterdam. Daar mochten we eruit. Daar kregen we een stuk brood en daar werden we op de trein gezet. Een personentrein. Die ging naar Kampen. Daar stonden veel bewoners klaar met eten. Nou dat heeft ook niet lang geduurd. En toen gingen we met de trein naar Duitsland.

Kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag zo tijdens de oorlog voor de Razzia?

…, totdat de Razzia er was.

En u.., uw.., uw gezinssituatie?

…, ik woonde in de Parelstraat, dat is in Rotterdam-Zuid,

En hoe zag Rotterdam er uit in die tijd?

over het eten en dat was een beetje moeilijk, want ja, je was jong, een jonge jongen en ik was altijd buiten. Dat zeg ik,

en van eh 17 tot.., tot 40 jaar eh, eh naar buiten moesten komen op hun bevel.

elijk en onder bewaking van.., van ik weet niet hoeveel Duitse militairen, naar het Feijenoord Stadion. Daar zijn we dus in de loop van de dag aangekomen en toen kwamen er hoe langer hoe meer bij en daar hebben we ook de nacht doorgebracht.

r werd op geschoten”. Dus dat durfde je niet aan. Ik was 17 jaar. Maar het enige wat.., wat het voordeel was, was dat we dus met een hele groep waren en het waren allemaal mensen die bij elkaar bleven dan uit onze eigen straat.

st is door gaan varen naar Amsterdam. En daar kwamen we dus in de.., in de loop van de dag aan eh en bij het Centraal Station en daar bleven ze liggen. Eh, en nou durf ik niet te zeggen of.., of we diezelfde dag nog gaan varen of de volgende dag, maar

…

Mag ik eventjes een vraag tussendoor stellen? Hoe waren de omstandigheden op die schuiten?

en. Je zat maar gewoon maar af te wachten wat er gebeuren ging.

gewoon zitten waar je zat in een kamertje en dan eh, eh op een gegeven ogenblik een paar da..,

n. En dat was misschien.., eh Meppen, dat was

oesten daar eh schuttersputjes graven.., graven. Dus dat kon gewoon iedereen wel.Eh, toen op een gegeven ogenblik werden wij dus weer op in.., in colonne opgesteld en toen gingen we weer lopen. En toen zijn we bij Ahlhorn gekomen, terechtgekomen. Dus dat was niet zover lopen. Eh, en

je… En daar werden de mensen eigenlijk wel

gelijk op na de tweede dag, want als je door dat gangetje.., dat donkere gangetje liep, was die boter al verdwenen van je brood af als je eh buiten kwam. Dus ja, ja, nou, dat zijn gekke dingen die je je.., die je je herinnert.

En hoe kwam die boter dan van je brood af?

lsoep of zo. Dus maar je had wel te eten. Ik… Nou, toen eh vanuit eh Osnabrück waar…, zijn we naar ben ik op een gegeven ogenblik geplaatst.., overgeplaatst naar Bremen. In de stad Bremen, daar was eh waren fabrieken, onder andere een autofabriek: de Borgwart Fabrik.

Kunt u uw leven omschrijven hoe het er uitzag vlak voor de Razzia?

’s avonds nog een onderduikadres te.., te vinden. Maar ja, dat lukte niet. Hè, dus we zijn gewoon thuis gebleven.

è, in Krooswijk. Daar zijn we toen naartoe gegaan en daar zijn… Nou ja, toen zijn we de zaterdagmorgen werden we eh toen kwamen de plakkaten in de gang dat we ons op moesten stellen en dat we naar het opvangcentrum in de school in de Hulsthoflaan moesten gaan. Mm.

al van eh Dobbelman Tabaksfabrieken. Daar werden we…, maar dat was helemaal leeg, die hal. Daar lag er stro op de grond. We kregen daar een stuk brood en een stuk kaas aangereikt hè, als we toch wat te eten kregen. Nou ja, daar hebben we ons maar

…, en die zijn op

or de deur, hè, wat je, een auto, die hadden het Rode Kruis had daar nog de beschikking over. En die brachten ons naar de Springweg in Utrecht, daar was het Militair Hospitaal. En daar ben ik dan terechtgekomen. En daar is nou ja, toen ben ik van daaruit ben ik weer gegaan naar

n in Reewijk heb ik

lijk binnenweggetjes genomen. Dat is mijn verhaal.

En hoe dat u weer thuis was, was u.., was u trouwens al die tijd met uw vader?

Nee, alleen, alleen. Met die man, we hebben ons gesplitst ergens bij de..,

è en toen onze eigen weg gezocht. Je was alleen maar in overleving. Nou, ik.., ik heb mijn eigen dan, ja, die.., die.., die zei natuurlijk “draus!”, “draus!” en ik zei dat ik krank was hè. Dat.., dat.., ja, en dat is het punt eigenlijk dat ik dacht “nou, nou moet ik wegwezen!”.

En het Rode Kruis heeft u daar eigenlijk bij geholpen?

Ja. Ja. Ja.

Hoe is dat gegaan met dat Rode Kruis die u zo geholpen heeft?

“eruit!”, “eruit!”, eh er kwamen…, ja, toen bleef ik liggen, ik denk “nou, wat mot

rlijk al slecht gevoed hè. Dus ja, dat.., dat is.., dat is…

Dus het Rode Kruis, dat accepteerde uw verhaal en die hebben u geholpen?

è. En daar zijn we in het hospitaal en daar werden we ook weer geadviseerd

“daar moeten jullie ook wegwezen” en toevallig dat ik dan dat adres had van die.., van die zogenaamde tante, laten we het zo maar noemen, die toen ben ik er verder op in gesprongen hè. En toen zeg ik tegen die man “nou, ga jij ook maar mee, laten we maar kijken wat we doen” hè.

Ja, we gaan zo het hele verhaal nog een keer eh vertellen en nog een keertje stapsgewijs door met wat vragen, maar eerst eh over uw thuiskomst, want u was natuurlijk best snel thuis, hoe reageerden uw ouders daarop?

Nu wou ik als eerste aan u vragen of u uw leven kunt omschrijven zoals het er uitzag

voor de Razzia? De oorlogsjaren bedoelt u? Ik was dus bijna 17 toen de oorlog uitbrak en ik heb dus als.., als loodgietersmaatje gewerkt totdat mijn baas geen materiaal meer had en toen moest ik ander werk doen en als je geen werk had, dan werd je voor de Arbeitseinsatz naar Duitsland gestuurd. Maar je kon ook gaan werken in Schiedam op de werf Wilton-Feijenoord en dat heb ik dus gedaan. En zodoende ben ik wel in die tijd uit Duitsland gebleven. Tot 10 november. Ik was toen samen met mijn moeder, want mijn vader, die was al

pgegaan. En daar stonden alle mannen uit de straat stonden al opgesteld en daar moest ik me bijvoegen. En na een uurtje moesten we afmarcheren en toen gingen we naar een wijkgebouwtje en daar werden al die mannen verzameld totdat

tond op elke hoek van het stadion stond een mitrailleur, schuin op ons gericht. Dus dat was heel angstig. Later heb ik gehoord dat daar jongens van 16 en 17 jaar achter zaten! En die hadden de opdracht gekregen om als er vluchtpogingen waren te schieten.

in ik dacht in een colonne. En tot.., tot Lekkerkerk. Daar stopten ze. En toen lagen we gemeerd, toen mochten we naar boven, toen mochten de luiken, om onze behoefte te doen

swagens met brood. En toen kregen we allemaal een homp brood. Dat was het eerste wat we kregen. We hadden ook geen drinken gehad, dus er werden ook emmers water neergezet en zo, we mochten drinken. En toen moesten we weer terug in dat ruim. En toen hebben we in

’s morgens zijn we die IJsluizen doorgegaan het IJsselmeer op. En eh toen gingen de luiken weer open, toen mochten we aan dek.

En vanaf Zuilen dus.

goed en wel op het IJsselmeer waren, mochten we weer het ruim uit. Toen mochten we op het

dek gaan zitten. Het was niet prettig, want het was november, maar ja, alles beter als beneden, want daar begon het aardig te stinken. En eh toen we dus een end uit de kust waren, toen vloog er een vliegtuig heel laag over. Ik heb niet kunnen zien of het een Duits of een Engels vliegtuig was, maar er was wel paniek. Zowel bij die Duitsers als bij ons. En we moesten weer razend vlug naar beneden. Toen hebben we er weer gezeten tot we uiteindelijk na een lange reis in Kampen kwamen. Daar werden we dus er weer uit.., uit die schepen geladen en toen zijn we in de Van Heutz Kazerne terechtgekomen, in een hele grote paardenstal. En daar hadden ze allemaal stro neergelegd en zo en daar konden we dan uitrusten. En daar zijn we een paar dagen gebleven. Tot daar kregen we ook eten. Niet teveel, ik kan me niet meer herinneren wat hoor. Maar eh na een paar

as een…, het was wel angstig. En toen zijn we doorgereden en toen kwamen we toen eh… Dat moet ik effe herhalen hoor, effe stoppen.

Ja?

Ja. Ik vermoed dat we door.., door Drenthe gereden zijn.

Het was donker. En eh toen heeft is de trein gestopt halverwege. En toen trok ie weer aan en toen werd er geschoten. En toen stopte ie weer en toen hoorden we schreeuwen. Maar het was donker, we zagen niks. Toen de trein verder reed, toen zijn we tot.., tot Groningen gereden en toen op dat station, toen zagen we dat er gewonden en, ja, mensen weggevoerd werden. Door Duitse zusters van het Rode Kruis zal ik dan maar zeggen. Wat er gebeurd is, ik weet het niet, maar ja, het.., het je werd wel bang. Het was wel angstig. We hebben daar een tijd op het station gestaan en toen is die trein weer vertrokken en toen zijn we naar het Oosten gereden.

Naar het Oosten gereden?

Ja, naar het Oosten gereden. En eh ja, toen begrepen we wel welke richting we uitgingen: naar Duitsland.

’n beetje het enige wat we te bikken kregen, want

eten, dat was heel slecht. Heel weinig en heel dun. Maar als dus en.., en we moeten ook muren omtrekken, die overeind waren blijven staan, want Emden was verschrikkelijk gebombardeerd, het deed ons wel denken aan Rotterdam. Precies hetzelfde, ook het hart eruit en daar waren ook eh scheepswerven. En er waren mensen bij ons die in dat Lager, dit waren Groningers, dat waren zogenaamde grensgangers en die mensen, die gingen in het weekend naar huis. Daar heb ik geluk aan gehad, want die mensen, die brachten eten mee terug. En daar kreeg ik het nodige van, die brachten roggebrood mee en brood en zo. Dus ik heb het dus re..., echt goed getroffen. Die mensen waren heel goed voor me. Maar in de week moesten we dus in de puin werken en dus steentjes bikken en muren omtrekken. Dat was niet prettig, in weer en wind. En met een,

oen ik daar kwam, toen ja, toen brak dat mens ‘r hart en toen mocht ik elke zon- dag daar gaan eten. Dat,

zijn we gaan lopen en gaan lopen en toen kwam er

en zo. Dus we liepen naar de veranda en er was aan de overkant, dus aan de achterkant van de andere huizen, was de buurman met zijn buurjongen, die hingen uit het raam en “ja, zie je wat?”.

dan gebleven, maar het was natuurlijk een

ij konden in ons huis dan wel terecht, hoewel de boel achter natuurlijk helemaal kapotgeslagen was, maar we konden toch wel redelijk wonen nog. Nou ja, en dat was dus eigenlijk het.., ja, het bombardement zoals we het meegemaakt hebben, ja.

Naar de periode vlak voor de Razzia, kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag?

in de buurt met boeren en dan ging hij met.., met klompen ging hij dan de boer op en dan kreeg hij allerlei eten kreeg hij dan mee, dus wij hadden eigenlijk nooit gebrek. Maar toen in, ja, ’s morgens om.., vrijdag ’s morgens op 10 mei, toen gingen we dan…, ging ik naar mijn werk en ik kwam

us ik kwam met die Duitser kwam ik

n. Daar werden we ondergebracht. Er lag een hoop stro en zo.

een vrij grote jongen. En toen we een eindje verder waren, toen kwam er uit de rij uit de toeschouwers kwam er een andere jongen, dat was zijn broer, die kwam nog eten brengen. En die liep een eindje met hem mee. En die jongen, die liep toen de rij uit natuurlijk,

we weer eruit en moesten we naar, dat hadden ze gezegd: “jullie gaan naar.., naar eh…”, waar moesten we nou naartoe?, “naar A…”, nee, “naar Utrecht

n dat was dat deden die Duitsers spe.., speciaal: als je dan de openbare weg op kwam, dan kreeg je een stuk brood en een stuk

moest met zijn tweeën moest je op één brits liggen. Nou, en die britsen waren al niet breed,

ie moesten dan de orde handhaven. En dat deden ze natuurlijk met alle genoegen, want als ze dat goed deden, dan hadden ze een betere behandeling en

e.., op die brits liggen natuurlijk. En dan werd het donker en ja, al die.., die dunne troep, die soep, dan moest je nog wel eens naar het toilet natuurlijk. En we zouden op een bepaalde dag zouden we wel vertrekken, ’s morgens heel vroeg, want naast

eld. En we zouden toen op een bepaalde dag zouden we weer weggaan. En ’s morgens om 4 uur opgestaan, de slee klaargemaakt, de bagage erop, we hadden inmiddels hadden we een hoop bagage, allemaal eten bij ons, we hadden Engelse parachutes gevonden, die hadden we

ons uit om te kijken als verkenner of er geen Duitsers waren die.., die controle hielden. Nou, de hele morgen liepen we daar, toen liepen we op een gegeven ogenblik liepen we langs een watertje zo, een klein riviertje met een weg, maar het was spek en spekglad was het

n daar hebben we de nacht doorgebracht. Nou, we waren natuurlijk dood en doodop. De andere ochtend, nou, lekker gegeten, die man, die was bij de Crisiscontrole van de.., van de voedingstoestanden, dus die had altijd wel eten in huis. En toen zijn we de andere ochtend

in die stal! Nou, dat was natuurlijk.., dat was natuurlijk een dolle nacht! En nou ja, wij lekker geslapen daar. En de andere inderdaad: die boerin, die bracht ons wat te eten.

tterdam de laatste route, we zouden naar Rotterdam gaan. We zouden naar…, we zouden proberen om Krimpen aan de Lek te halen. Krimpen en daar wisten we daar was een pontje en dat voer nog.

gen boven ons. Dus tegen een uur of half 12, 12 uur kwamen we in Rotterdam aan en hij ging, die boot, die voer naar

esten we achter. Nou, “Ausweiss”. Ja, we hadden geen Ausweiss, we hadden alleen die flodderpapiertjes. Dus wij die papiertjes maar gegeven. “Nou, laat hij.., laat hij in Godsnaam laat hij niet opbellen, want dan zijn we de klos natuurlijk!”. Maar ja, hij wist ook helemaal niet waar we

Nou, er was een beetje drukte in de straat. We hadden allemaal zo’n briefje gekregen.

En daar stond op dat je op moest komen tot en met vijfenveertig jaar.

Van vijftien tot vijfenveertig jaar. Ja, van vijftien tot vijfenveertig jaar.

Vijftien niet nee, zestien jaar. Zestien tot vijfenveertig jaar, hahaha.

Nou ja, veel mensen gingen uit zichzelf al naar buiten gingen er al.

Aan de overkant zat een, daar zaten wij ons een ongeluk om te lachen, die

zat z’n eigen netjes en een rugzak op en… Zo van: ‘Zie ik er zo goed

uit?’. Maar ja, die Duitsers gingen overal naar binnen, dus ook bij ons.

Wij hadden toevallig er twee uit Kralingen, die zaten bij ons in de kelder.

Die waren ondergedoken omdat, in Kralingen, daar was een dag ervoor een razzia geweest.

Maar die bleven gewoon in die kelder zitten en die Duitsers, die gingen bij ons

naar binnen en… Nou ja, mijn vader was al vijfenveertig dus die mochten ze zien.

Nou ja, ze lopen door het huis en toen was het goed en ze gingen weer weg.

Verder hebben wij weinig gezien.

Die mensen hadden we dan gezien, en die liepen de

straat uit en nou ja, voor mij was het verder afgelopen.

En je hoorde natuurlijk hier en daar wel wat er gebeurd was, en waar ze naar toe gingen.

Maar ja verder is er eigenlijk niks van bekend. U wilt weten over de razzia?

Nou, in ieder geval waren we al een beetje op de hoogte van de razzia.

Want in Kralingen, een dag ervoor, was er razzia geweest. En we hadden een timmermanswerkplaats.

Hoe zag uw leven eruit vlak voor de Razzia?

… Ik werkte bij de telefoondienst in Rotterdam, en daar werkte ik dus van 9 tot 5. En dan ging ik dus weer naar huis en ik studeerde in de avonduren en zo was dus eigenlijk de situatie voor de Razzia.

Wat studeerde u?

Wat zegt u?

Wat studeerde u?

Bedrijfsadministratie

En hoe oud was u tijdens de Razzia?

Nou toen was ik dus negentien. Ja. In 1944. Negentien.

En hoe ging dat toen? Het briefje kwam door de deur, kunt u dat moment beschrijven? U mag het heel uitgebreid vertellen

dat moment en ik had nog een aantal verzetskrantjes van kantoor. Die heb ik dus heel snel doorgespoeld door het toilet, hahaha. En ja toen is mijn moeder naar een monteur van de telefoondienst gegaan, die woonde ook in het sportdorp een paar dagen verder.

n. En zijn we dus daar in De Kuip zijn we dus ergens ondergebracht in een grote zaal hebben we daar gezeten tot ’s middags een uur of drie.

 moesten dus lopend ergens naartoe en toen zijn we dus door de Oranjeboomstraat gelopen in optocht zijn we dus naar de Maaskade en op de Maaskade zijn we ingescheept in Rijnaken. Nou ja, en toen dat voor elkaar was, zijn we dus met die boten zijn we dus de Maas af gegaan.

kon wel merken dat dat die stuurman dat die niet zo erg goed op de hoogte was.

’n voorpostenboot. En dan gingen we dus allemaal gewoon in het ruim zitten beneden daar zaten we dus allemaal linksom zaten we in dat ruim. En dan zijn wij dus over het IJsselmeer gevaren naar Kampen.

of zo we hebben dus een heel eind gelopen.

… Kon je dus gewoon op de grond of op de tafel moest je dan een beetje slaapplaats inrichten waar je dan ’s nachts kon slapen.

gesproken die dat ook lijfelijk heeft meegemaakt.

t konden maken en ja ze hadden altijd wat bij zich natuurlijk. En daar zag ik dus op een gegeven moment een ogenblik ook zo’n SS-er die daar met een pistool langsliep en dan die vrouwen wegjoeg.

pakken en zijn we dus afgevoerd naar het station van Wezep. En het was ook bij… Toen we in Wezep aankwamen stond natuurlijk overal langs de weg stond de bevolking.

hem natuurlijk ook wel een beetje te knijpen. We kwamen dus ’s morgens vroeg om zeven uur kwamen we aan in Enschede op het station.

En toen kwam dat beeld van hoe, hoe het leven er uit zag in de oorlog, in de oorlog, ja.

Nou, voor ons als jongens was het eigenlijk best een spannende tijd.

Wij woonden in Tuindorp Vreewijk.

En dat betekende dat de Duitsers daar al heel gauw hun intrek namen.

Die vorderden af en toe een Officiersmess bijvoorbeeld.

Maar er stonden bij ons in die paden in Tuindorp heb je heel veel tuinen met

paden erachter en daar stonden heel vaak keukenwagens van Duitsers bijvoorbeeld.

Ze groeven daar schuttersputjes bij ons in de buurt.

Ze oefenden daar vaak, ze marcheerden af naar een eetzaal.

Als jongens vonden we dat eigenlijk wel heel spannend om allemaal mee te maken.

We speelden zelf dan ook dat een beetje na, we maakten geweertjes van hout.

En vooral als er van die hulzen te vinden waren, losse

flodders die hadden ook hulzen, die verzamelden we dan.

Het was eigenlijk voor ons best een beetje spannende tijd.

Eten was er natuurlijk veel minder, dat werd vooral eind ’44 natuurlijk toch wel nijpend.

Mijn die vader probeerde regelmatig op de fiets, om naar de Barendrechtse Brug te

fietsen, om in de Hoeksche Waard wat te gaan kopen, maar dat werd bijna altijd verboden.

Er stond altijd wel een Duitse schildwacht op de Barendrechtse

Brug en die zei ‘Halt’ en dan moest hij weer terug.

Nou, het eiland IJsselmonde, daar was bijna niks meer te krijgen,

Om te beginnen zou ik u willen vragen of u kunt vertellen over de periode vlak voor

de Razzia, hoe zag uw leven er toen uit, hoe was uw gezinssituatie, thuissituatie?

Nou, vlak voor de Razzia hebben we nog een paar weken dat we geen werk meer

hadden, tenminste, dat was allemaal stilgelegd in de fabriek, die scheepsbouw.

Dus ik was helemaal thuis. Ik werkte niet meer, laten we het zo zeggen.

Ik zou even beginnen bij Smit.

Ja, ja, ja, misschien dan toch nog net iets meer erbij, want u heeft net al aan mij

verteld al waar u werkte, maar dat weten we voor de camera weten we dat nog niet.

Wat deed u bij die scheepswerf?

Bij de scheepsbouw was ik de laatste jaren was ik in de scheepsbouw elektrisch lasser.

Daar heb ik iets na de oorlog een diploma gehaald, ik ben gaan werken toen ik 14 jaar was.

Ik werd woensdag 14 jaar en op donderdag moest ik gaan werken.

Bij de Catz Papierfabriek in Rotterdam.

Toen zat ik op de 7de verdieping en daar deed ik niks anders als of papier door een

soort machine heen te vernietigen allemaal, ja, dat had een bepaalde naam zo’n machine.

Dat heb ik een week of 6 gedaan en het was gloeiend heet daarboven, het was

echt, we stonden daar met een man of 6, 7, het waren jonge jongens ook.

En toen was ik het zó zat en toen ben ik gaan solliciteren, bij Piet Smit, op één of andere

dag, ik weet niet of het ’s middags of ’s avonds was, ik zou het niet durven zeggen meer.

En daar heb ik toen gevraagd en ik moest ernaartoe, en ik verdiende

Kunt u om te beginnen vertellen hoe of omschrijving hoe uw

leven er uitzag kort voor de Razzia, waar u werkte, eh…?

Dat was het bombardement van 1943 had ik meegemaakt.

Toen werkte ik bij ik werkte er 2 weken en als het luchtalarm ging, dan mocht je naar buiten.

En dan liep ik altijd liep ik altijd de kant van

Van Nelle op en kwamen die meiden van Van Nelle, die kwam ik dan ook tegen.

Dus als het dan veilig werd gegeven, dan duurde het een hele tijd voordat we weer terug

waren bij En op die dag was alles afgesloten, toen mochten we niet meer naar buiten.

Toen hadden die Duitsers geulen willen laten graven op de binnenplaats en toen was en die sloeg de

ruiten kapot en die zei “kom op jongens, naar buiten!”. Dus ik met die kameraad van me naar buiten.

Eerst in een goederenwagon gezeten, eerst in een wagon op de straat. Toen onder de wagon.

Toen zijn we omdat er gevaar was, toen zijn we gevolgd naar een tram op het Marconiplein.

Daar zijn we in gaan zitten tot de conducteur zei dat er gevaar was.

Toen zijn we onder de tram gaan liggen en toen zei hij van “jongens, u kan naar buiten,

daar is een schuilkelder open”. Toen zijn we naar de schuilkelder en toen die kameraad

van me, die liep voor me en die bleef met zijn blouse aan het prikkeldraad hangen.

En die draaide zijn eigen om en die kreeg een bomscherf in zijn borst, dus die was gelijk dood.

En toen was het bombardement afgelopen en toen ging ik die schuilkelder uit

en er stond een klein meisje van een jaar 5 die stond er te huilen en toen

zei ik “waar woon je?”. Toen zegt ze “daar”. Toen wees ze de Hudsonstraat in.

Nou wilde ik als eerste aan u vragen of u een beeld kunt schetsen van uw leven, uw gezinssituatie in de paar jaar voor de razzia.

Voor de razzia ben ik opgegroeid op Delfshaven. In Rotterdam dus. Dat is in de buurt van de havens allemaal. En ja, daar heb ik wel een prettige jeugd gehad voor mijn doen. Ik heb tot mijn veertiende jaar op school gegaan. De lagere school, later de ULO dan.

… En voor die tijd, ja, als je dat dan weten wilt. Een normaal gezin, een normaal arbeidersgezin en ik was alleen.

’44, eind ’44….

Wacht u even alstublieft. Ik moet ook nog beginnen. Het bombardement was er natuurlijk wel geweest.

Ja, dat was vier jaar eerder.

Inderdaad ja. De Hongerwinter was nog net niet begonnen.

Was nog niet begonnen. Die begon pas toen ik weg was.

Hoe stond Rotterdam ervoor op dat moment?

achttien jaar daarzo terwijl ik dertien jaar was of zo, veertien jaar.

rlog. *Bombardement

…. Je maakte mee wat iedereen meemaakte. Je woonde in Rotterdam- west, bij de havens. Dus dat was zeker in 1940, 1941 was er toch wel zeker één keer in de week een bombardement.

… Dat je je nest uit moest en dat je in de gang moest gaan staan. Wat je op den duur niet meer deed. Dan bleef je liggen. En in 1943 heb ik wel van tamelijk dichtbij het bombardement meegemaakt van Rotterdam-west. Het zogenaamde vergeten bombardement.

Want je had het grote bombardement, maar dit was niet veel minder, want een groot stadsdeel in het westen van Rotterdam is toen weggevaagd. Maar, door de geallieerden. Die wilden een aanval doen op de schepen in de Merwehaven of op de andere havens daarzo. En dat was fout ingeschat op de een of andere wijze. En midden op de dag, op woensdagmiddag als ik het goed heb, stond daar de hele boel in brand.

En we woonden eigenlijk aan de rand van dat gebied. Nou, dat was niet best hoor. En we hebben ook een paar keer het huis uit gemoeten in die periode. Dus dat er gebombardeerd was, maar dat er blindgangers lagen in de straat. En dat je daar niet kon blijven, die moesten eerst geruimd worden. Als je dan thuiskwam en het was toen al winter, alle planten waren bevroren bijvoorbeeld.

Dat kon je een keer meemaken. Maar ik kan me ook wel herinneren dat er gebombardeerd werd en dat was vlakbij ons en schuin tegenover ons was een groentenboer en die zijn zaak lag in puin en die had een oog verloren. En verderop in de straat waren doden gevallen. En bij ons gingen de scherven door de deur, door de buitendeur heen, in de gang.

…. Ga je kijken overal.

valt dan valt er toch niets meer te redden of dat ik nou in die gang sta of dat ik nou hier lig.’

… De muren eruit gevallen waren, dan ging je weleens even kijken hoe dat in mekaar zat en wat er gebeurd was. Nou dat neem je dan voor kennisgeving aan. En je ging gewoon je gang.

’s avonds voor zover dat mogelijk was. Er zaten ook jongens op van mijn school, waar ik op school gezeten had enzo, dat was vlakbij de school, en dat was niet zo best.

meneer Bast, dan wilde ik vragen of u uw leven kunt omschrijven. Tijdens de oorlog voor de razzia. Hoe zag dat eruit?

. Wat wij hadden ’s nachts…

eld. Dus Bram een aantal, Vic, zeg ik dan maar even, en mijn persoontje.

in tot zover. Nou, en mijn persoontje..

Ik struikelde want die stukjes grond, die werden toen bewerkt tot akker. Daar werd gezaaid en gepland en gedaan. Maar ze hadden net geoogst, nee, ze hadden net geploegd. Ze hadden net geploegd en daar viel ik over. Plat voorover. Nou dat was drie keer schieten dus die kogels vlogen over mijn hoofd en die hoorde ik ook fluiten. Maar ja omdat het donker was gebruikten ze hun zaklantaarn en daar vonden ze me mee. Nou opstaan natuurlijk, zeggen wat je gedaan hebt. Ja, wij hebben dus, ja wij hebben die paaltjes eruit gehaald voor brandhout. Maar wij werden dus aangezien voor diefstal.

en toen kreeg ik toch een klap in m’n gezicht met een handschoen. Nou, ik voel ‘m nog. En toen moest ik mee, naar huis, naar mijn ouders. Die lagen natuurlijk heerlijk te slapen. Er werd gebeld, vader, moeder allebei door een raam naar buiten ‘Wat is er aan de hand? Wat is er gebeurd?’

…en toen werd er natuurlijk ook gevraagd: wie waren die anderen want er waren er drie.

esten inleveren.

Maar dat moesten we wegbrengen. En dat moesten we brengen, en daar waren we later heel boos over, bij een adres bij de Kleiweg. Ik meen de Prinses Margrietlaan, of straat.

erstopt. In de stortbak, in de kelder, op de zolder, op de vliering. Kortom….onder de matrassen, want dat waren allemaal van die blokjes. Dus overal verstopt. Dat was helemaal niet nodig achteraf.

‘Heb je het vannacht horen schieten?’ ’Ja dat heb ik gehoord’, maar wij zeiden niet waarvoor, dat hebben we altijd verzwegen. Later is dat natuurlijk wel uitgekomen. Daar gaan ze over praten. Kortom, dat was één van de laatste dingen die we hebben gedaan. Tijdens de Razzia

’s Morgens vrij vroeg. Ik weet geen tijd. In ieder geval, mannen van zeventien tot veertig moesten naar buiten. Die moesten op straat opgesteld worden. En alles onder schot. Dus die soldaten zorgden er wel voor dat je deed wat ze je vroeg.

’n overloop. Dan hadden ze de plankjes weggehaald van het plafond en tussen die twee schuifdeuren kon hij dan verstopt worden. Maar toen hoorde hij…mijn zussen werden bedreigd.

… De Reis

En zo zijn we dan afgevoerd naar de remise in Hilligersberg. Daar hebben we een nacht in lijn twee overnacht. En tussen haakjes, heb ik nog naar iemand gemaild van Hempie van Meer, Van der Meer, van de melkboer. Die noemden wij Hempie, maar hij heette Herman.

En Herman is door zijn zussen bezocht in die remise. Die hebben hem als meisje verkleed en zo hebben ze hem de remise uitgesmokkeld. Dat weet ik me nog zo goed te herinneren. Maar wij konden geen kant op. Dus uiteindelijk zijn we dan met de hele ploeg weer terug gelopen. De Straatweg over, de Bergssche Dorpsstraat over de Montignylaan, Burgemeester Le Fevre de Montignylaan. En zo zijn we dan uiteindelijk richting Waddinxveen gestuurd.

et was aardedonker.

.

Maar vraag niet hoe die toestanden waren. Want als je nou een paar honderd man op een toilet terecht kon, dan lopen die bakken van zes en acht liter niet direct vol. Dus op den duur was er geen mogelijk meer om de boodschap weg te spoelen. Het was een smerige, smerige boel. Dat is onmenselijk, mensonwaardig. Maar goed je beleefde het.

’n wagon hadden. Want wij konden dan nog naar buiten. Wij konden daar dus de weg en zeiden tegen die Duitser ‘Ik moet een plas doen.’ Je zei het misschien wel anders. Maar dan kon je in elk geval achter een boom gaan staan. En zij verder niet.

Laten we beginnen, als u dat zou kunnen vertellen, met de periode van voor de razzia, uw leefsituatie en hoe was de sfeer in de stad. En ging u naar school?

én was… dat waren mijn twee broers. Mijn oudste broer was opgepikt voor de Arbeitseinsatz. En de ander was ondergedoken. Die zat in de Ardennen, in België. En, naar we naderhand vernamen, zat hij bij het Armée Secrète. Het geheime leger. Dus bij het verzet.

’s die begonnen in november. Ja, voor die tijd hadden we dus gewoon schoolgang. Totdat we op een gegeven moment liepen er Duitse soldaten met formuliertjes rond en die stopten overal die formuliertjes in de bus over die aanstaande razzia.

… de doodstraf. En die formulieren werden gewoon in de bus gestopt. En dat was op een bepaalde dag, dat was dus vrijdag tien november 1944.

twee jongens weg en als ik dan straks ook nog een keer gepakt wordt omdat ik me verborgen heb.’

‘neem een deken mee’. Dus ik liep daar met een wollen deken om mijn middel en ja, een rugzak met wat noodzakelijke rommeltjes die je dus nodig had.

è met allemaal mannen uiteraard. Er waren ook bekenden bij natuurlijk, want het was uit dezelfde buurt.

’s middags, aan het eind van de middag, werden we begeleid, marcheren naar de remise van de RET aan de Oosterkade aan de Kleiweg. En daar zouden we dan de nacht doorbrengen. Dat was eigenlijk volkomen onverwachts. Je wist niet wat je te wachten stond.

’s avonds of ’s nachts in te bivakkeren. En ik herinner me dat we ook nog een keer als compensatie of als douceurtje een stuk worst uitgereikt kregen.

bel getrapt van de trams zelf.

è. En de volgende morgen was het dus verzamelen geblazen. En toen was het opmarcheren richting, ja, waar gingen we naartoe. We gingen de richting van Gouda op.

‘Wer versucht zu fliehen, werd erschossen.’ En daarmee boezemden ze toch wel angst aan want ze liepen met hun geweren in de aanslag liepen ze langs de mensen.

Nou, zo sjokten we door en zo kwamen we uiteindelijk terecht in de fabrieken van Dobbelman in Waddinxveen. Daar hebben we dus de nacht doorgebracht. En het was er een chaos van heb ik jou daar want dat waren onderhand, nou ik denk, enkele duizenden mannen en jongens.

En er waren grote hallen, maar die hadden totaal geen faciliteiten. Er lag niets op de vloer. De vloer was kaal, dus je moest je eigen deken gebruiken. En wat je dan verder nog had om op te gaan liggen. En er was natuurlijk wel een zenuwentoestand ontstaan onderhand waarbij dus veel van het toilet gebruik gemaakt moest worden.

ereen lag bovenop mekaar.

Zo ook als je terugliep. Met je vieze schoenen. Dat was me een troep! En ja, dat verergerde natuurlijk de situatie en de stemming die daalde veel, veel verder omlaag natuurlijk.

‘Gaan we nou naar Utrecht? Maar zo ver lopen?’ Ja, het werd inderdaad zover. Bij Woerden daar hoorde ik ineens mijn naam roepen en toen kwamen mijn beide zusters op de fiets aanzetten.

’Wer versucht zu fliehen, werd erschossen.‘

è. Ja. Er waren dus ook kerels. Dat waren ouderen, en dat waren, onder ouderen kan men dan verstaan, mannen van eind dertig. Want de grens lag bij veertig jaar. Maar die konden het niet meer redden hè. En die… Ja wat daar eigenlijk mee gebeurde weet ik niet. Want wij moesten doorlopen.

… Schouwburg Tivoli. Nou, daar kun je je voorstellen dat enige duizenden mensen die in Tivoli worden ondergebracht. Het is in eerste instantie ontzettend vol. Wat moet je in zo’n Amfitheater wijze gebouwde zaal, moet je daar…. Je kan alleen maar in de stoeltjes gaan zitten.

Kunt u omschrijven hoe uw leven er uitzag in de tijd vlak voor de Razzia? Wat deed u,hoe zag Rotterdam er uit, hoe was het thuis?

Ja, ja, ik dat weet ik eigenlijk niet.

School en werk?

Ik heb daar waarschijnlijk gewoon als er wat te doen was naar klanten gegaan en iets neergezet dat ze besteld hadden. Dat vermoed ik tenminste. Ja.

Want u werkte in de zaak van uw vader, misschien kunt u daar dat vertellen daar nog iets meer over vertellen?

Ja.

Ja. Daar weet ik, ja, verdorie nog toe! Ja.Ja, dat weet je wel! Ik moet daar dus naar klanten toe gegaan zijn en.., en daar de spullen gebracht. Dat moet.., dat moet zo geweest zijn.

Kunt u eens vertellen of u eh last heeft gehad van de Duitsers zeg maar, hoe heeft u dieoorlog ervaren?

…, hun zijn weggegaan. En dat is alles wat we dus van Duitsers meegemaakt hebben op dat moment.

U hebt geen.., geen bombardement of iets meegemaakt?

Er is een bom gevallen in de Messchertstraat. En er lag Ali, we woonden daar, en het glaskwam in de wieg! Het was een hui..., wat huizen verder. En dat glas lag in de wieg. Dat is en toen was het bombardement al geweest hoor, het grote bombardement. En verders.

…? Was die gewond geraakt bijvoorbeeld?

Ik denk het niet. Ik denk het niet. Maar we hebben het glas eruit gehaald enz.

Dus u was al getrouwd en u werkte al?

Ja. Ja.

…?

Nou, normaal, normaal.

Kunt u iets vertellen over uw lagere school en hoe u daarna bent gaan werken?

één straat verder. En ja, we kwamen thuis en we gingen spelen op straat.

Ik ben ook nog eventjes naar een andere school gegaan, want ik was geen 12 jaar, ik mocht er nog niet af. Dus ik ben nog eventjes naar een andere school gegaan. En toen ben ik bij mijn vader gaan werken.

Kunt u vertellen hoe uw leven er uitzag wat u net vertelde dat u naar een

onderduikadres moest, hoe u naar school bent geweest? Nou, ik ben op de Heiplaat de halve lagere school gehad en daarna ben ik aan de andere rivieroever naar een andere lagere school gegaan en na die lagere school heb ik eerst 1 jaar Gymnasium gedaan omdat ik had een broer, twee broers op het Gymnasium gehad en ik was een slim jongetje, dus ik moest ook maar naar het Gym, maar dat is niet goed gelukt. Toen ben ik daarna naar eh.., naar de MULO gegaan, ik heb dus 3 jaar de MULO gedaan, daar heb ik ook het Eindexamen van. Toen heb ik Toelatingsexamen gedaan voor de derde klas van de HBS en daar heb ik een 5-jarige HBS afgemaakt, dat is dus mijn scholing.

ik niet in de Arbeidsdienst wilde. Dat heb ik dus niet gedaan. En toen ben ik ondergedoken.

omen. Ik heb daar van alles geleerd: met paarden leren omgaan, ik heb ook leren melken. En eh..,

amen 5-jarige HBS B gedaan. Toen moest je dus in.., in de Arbeidsdienst en dat heb ik niet gedaan. Toen ben ik ondergedoken door op een scheepswerf op een Afdeling

dus ook leren melken en met paarden leren omgaan. Toen is dat terrein onder water gezet in de herfst van ’44. En toen ben ik geëvacueerd ergens anders heen en dat was op eh…, nee, die datum, nou, dat was maart.., maart 1944. En op die boerderij eh,

ens even nadenken hoor. Dus eh toen ben ik op 18 november in 1944, die datum ken ik, daags ervoor was haar zus jarig, dus daarom weet ik dat, en toen ben ik dus met een

aardappelschipper van het haventje van Klundert naar Rotterdam gevaren naar de Coolhaven. En ik had daar ook nogal wat etenswaren, kisten met aardappels, meegenomen. En toen ben ik vandaar naar mijn eigen huisadres weer op de Heiplaat gekomen. En toen had ik gedacht dat ik weer mee terug zou kunnen komen, maar ze waren onderweg ook al gecontroleerd door de Duitsers in.., in het Hollands Diep. En ik heb ze dus gehoord, we zaten dus in.., in het ruim, maar ik heb de Duitsers in het gangboord horen lopen met hun ijzeren beslag onder de laarzen. En er zijn wel luiken opgetild, maar die schipper deed dat op de plaats waar wij niet zaten, waar je gewoon alleen maar aardappels kon zien, dus dat is goed afgelopen. Maar die wou ons dus niet meer mee terugnemen, dat is dus niet gelukt. En zodoende heb ik de Hongerwinter thuis in Rotterdam meegemaakt. Dus ik ben eh op eh 17 oktober ben ik uit West-Brabant per aardappelschip, dus illegaal, naar de Coolhaven in Rotterdam gevaren met nog een stuk of drie

hebben we daar geleerd, rechtsomkeert, mars en noem maar op. Dus toen de Bevrijding kwam, konden wij op dat dorp konden wij met 100 man uitrukken. En de Duitsers hebben dat nooit geweten en we kregen dan 1 dag in de week kregen we exercitie in die bioscoopzaal.

een driehoekige ruimte op zolder. Die was ook afgetimmerd. Hè, want we hadden geen schuin dak

aan gelijmd zit, zit, zoals dat meestal zit hè.

aan de Noordkant de Maas, aan de.., aan de Westkant de Dokhaven van de fabriek en aan de Zuidkant

hadden we de uitmonding van het eh.., van het Waterschap. En er was alleen een uitgang, je kon dus uit het dorp uit met twee wegen en dan kwam je op het wegennet buiten het dorp. Dus ze zijn niet op het dorp geweest. Absoluut niet. Er is niets gebeurd. We hebben wel 1 of 2 dagen daar gezeten met nog een paar vrienden van ons, maar ze zijn er niet geweest. Echt niet.

ïsoleerde ligging of denkt u dat er een

perbevel van de Duitsers, die zaten op de Heemraadsingel in de stad, dat die dus gewoon gezegd hebben “daar beginnen we niet aan, want dan

azzia’s geweest, geen…, niet meer Duitsers op het dorp geweest dan dat we er zagen lopen omdat de bemanningen van

è. Daar lagen dus twee snijboten in.., in reparatie toen. Nee, ze zijn niet geweest. En ik vermoed dat wij het op de Engelse radio gehoord hebben.

Kunt u zich nog herinneren wat u deed die 1, 2 dagen dat u met zijn vijven daar

dus een platte buisconstructie

stroop eh, als je dat in een potje bewaarde 1 of 2 maanden, dan ging het ook versuikeren. Dan kon je het ook beter smeren.

Ja, nou, we zijn zo ver. Kunt u vertellen hoe uw leven er uitzag vlak voor de Razzia?

Ja, dat kan ik. Vlak voor de Razzia, toen zat ik op school. De Technische School, op de Hille- vliet. En toen werd ik dus tijdens de oorlog ben ik daar afgegaan en toen moest ik gaan wer- ken. En toen ben ik gaan werken op de Scheepswerf Van Smid op de Stadionweg in Rotter- dam bij het Feijenoord Stadion. Daar heb ik gewerkt totdat de Razzia kwam.

n geschiet en gedoe, stonden er Duitsers voor de deur en wij moesten alles, allerlei jongens, alle mannen tussen de 18 en de 40 jaar, die moesten naar buiten komen. En dan werd je gelijk beetgepakt en dan ging je langs een hele rij soldaten mee werd je het Feijenoord Stadion binnengeloodst.

“hoe kom ik hier tussenuit als ze gaan schieten?”. Dus toen ben ik gaan lopen naar het eh.., het kol, de doelpalen aan de Maaskant. Toentertijd omdat de fotografen niet

droeg of een pet, dat moest hij afnemen voor die soldaten die erbij stonden. En dan moeste je een buiging maken naar die soldaten. Dat hebben verschillende jongens geweigerd en één was er zo link, die was op een afstand van een meter of 10 van dat hekje en eh

n in een hele lange rij over de Stadionweg, door de Oranjeboomstraat naar de Nassaukade. En daar lagen allemaal schepen.

zover is mee geweest. En het gekke doet zich voor: toen ik teruggekomen ben uit Duitsland,

.

En we kwamen aan bij fruitloodsen. En daar mochten wij dat schip uit en daar kregen we allemaal een boterham. Nou, dat was natuurlijk echt helemaal niks, maar goed, wij hebben dus mochten er even uit en

rt “Kriegs Marine” stond daar boven die poort. Dus dat was een kamp van de Duitse Marine was dat geweest. Er waren geen soldaten, geen matrozen meer, want het waren alleen die soldaten die ons begeleidden en die waren daar.

aar die plaats van executie daar te komen, nou, ja, het weglopen, dat hadden ze natuur- lijk bereikt, dat was wel gestopt. En toen hebben

geven moment, toen was het daglicht, en toen

e kant moest vlak zijn. Dat was allemaal hele

zachte blubbergrond, want wat je opschepte, dat.., dat was.., was al 25 meter breed, dat moest je, die schep moest je doorgeven aan de volgende, die moest dat weer opscheppen en die doorgeven aan de volgende. En zo totdat die grond 25 meter verder was, dat er een staat was dat er op die schep een paplepel overbleef. Maar goed, dat hebben we weken en weken gedaan. En dat schoot maar niet op natuurlijk, dat die tankgrachten. Daar kwam erbij omdat ze zo fel bezig waren met dat offensief dat je om de haverklap die straaljagers boven je hoofd had en die doken dan op die hele ploeg neer, ja, die zagen ook niet dat dat Nederlanders waren, maar er werd dus op geschoten. En dan was het verrassende dan als we daar neergedoken waren en ze trokken op, dan schoten ze uit de staart naar achteren.

orde je die moeders, die joegen die kinderen op, die moes- ten stenen naar ons gooien. Dus er waren erbij, dat waren zulke ukjes, van de laagste klassen van de school en die moesten stenen naar ons gooien. Nou, en dan

“ja, laat ik daar ook eens naartoe gaan”, ik voelde me rot, want je kwam nooit uit de kleren, nooit, nooit, je kon nooit wassen, eh we zwijgen maar even over de hygiëne die daar heerste, want dat was gewoon walgelijk.

een deur, een poortje. En daar stopte hij voor en daar moest ik uit, dat poortje, dat werd

, dan had ik weer eten. En dat zo ging het de hele tijd door tot na 6 weken

telijke richting. Ik wist . En toen liep ik daar, toen had ik al een heel end gelopen, en ik liep buitenaf in het boerenland en toen kwam er een man, helemaal in een jacker

ds naar Oldenzaal toe, nou, het.., het.., het werd wat bewoond daar, er stonden wel huizen. Ik dacht “nou ja, goed, dat moet dan Oldenzaal

Beginnen bij de basis, vertellen hoe je heet.

Nou, ik heet sinds 92 jaar Evert van der Molen, en ik ben geboren op een schip, net als Geert,

en dat was een prettige omstandigheid, we hebben een hele prettige jeugd gehad, veel gezien,

want we voeren dus, Nederland rond en België, Duitsland, een stukje van Frankrijk, en maar dan

moeten de kinderen op een gegeven ogenblik op school, en dan moet je bij je pa en ma vandaan,

en toen was mijn moeder, die heeft alleen maar lagere school, maar die heeft ons allemaal

lezen en schrijven geleerd, Dat moet ik met trots vermelden, want daar ben ik echt trots op.

En op een gegeven ogenblik, ik was zes, toen zeiden mijn grootouders, ik ben naar

opa Evert vernoemd, die zei: “Laat Evert maar bij ons komen, want grootouders zijn

altijd nogal gek op kleinkinderen, terecht of natuurlijk, toen ben ik bij opa en

beppe zoals we haar noemden, zij was een Friezin, in de kost gekomen, maar mijn

zusjes en mijn broer niet, die bleven zo lang aan boord, en die kregen dan van ma les.

Welk jaar ben je geboren?

Ik ben geboren in ’17. Nou ja, dus toen

Dus je was de oudste van het gezin?

Ik was de oudste.

En hoeveel broers en zusjes?

Twee, die twee meisjes die jullie nu kennen, en een broer, Jacob.

En die zijn pas aan de wal gegaan toen ze in de vijfde klas van de lagere school waren.

Dus zover heeft ma het kunnen brengen.

oké... Wilt u zich even voorstellen?

ja mijn naam is Joop Alberts, ik ben ehm, geboren in Leersum, in 1922,

als ehm... Eerste kind en zoon van mijn ouders die in 1920 getrouwd zijn.

Er zijn later vier zusjes bijgekomen, en daarmee was het gezin compleet.

wat deed uw vader voor de kost ehm, meneer Alberts?

mijn vader is ehm, begonnen als ehm, timmermansknecht, maar toen mijn vader en moeder

getrouwd zijn, toen is vader eierhandelaar geworden en ehm moeder dreef een comestibles winkel.

Dus ehm, dat was toen al dat ze beiden werkten, zoals wij dat dan ehm...

...wat is dat voor soort winkel?

dat is dus een kruidenierswinkel met ehm, ja, ook wat luxere waren er werd

bijvoorbeeld wijn verkocht, die mijn vader zelf samenstelde tussen haakjes, en

er werd ook gebak verkocht dat betrokken werd van de banketbakker uit Dongeren.

Maar zodoende was dat ehm, nou ja een tamelijk veelzijdige winkel en gecombineerd hebben

ze dat ehm, vijf jaar gedaan, want in 1927 zijn wij uit Leersum verhuisd naar Langbroek.

Waarom, ehm mijn moeder was een Van Kooten en ehm, opa van Kooten was begonnen als

boerenknecht ehm, heeft zich opgewerkt zodat hij een meelzaak kon beginnen in Langbroek.

En ehm, later een filiaal zelfs gesticht heeft in Leersum, maar toen opa van Kooten

ermee ophield, toen wilde hij twee van zijn kinderen want hij had er een heel stel

twee van zijn kinderen in Langbroek in de zaak zetten en twee anderen in Leersum.

Ehm, die twee die hij in Langbroek bedacht had dat was mijn moeder, maar daar was

(loopt naar de boekenkast) Eh, hoe heet mijn geliefde boek?

Even kijken, bij de Duitsers, wacht even. Even.

Hoe heb je je boekenkast georganiseerd, Geert?

Ik heb ze helemaal dus gesplitst in Nederlands, Frans

en Duits, en alles wat daar buiten valt dat begint daar.

Maar zij was, wacht even hoor

Anne Seghers?

Ja, Anne Seghers, daar staat zij, ja, omdat bij de Siebte Kreuz.

En dat is, ik zal even vertellen waarom dat zo goed is, dat is een jongen, het gaat over

een man die echt in het verzet zat, en gevangen wordt genomen enzovoort, en dan weet

hij te ontvluchten, en dan is het heel erg moeilijk om een adres te vinden, maar dan

komt ie bij een vriend van hem die zich eigenlijk nooit met politiek bemoeid heeft, en

die toch op een hele goeie manier hem weet onder te brengen via allerlei oude relaties.

En verder doet hij gewoon mee, met zijn vrouw, als ze naar hoe heet het, iets wat

die nazi’s dan doen, en intussen heeft hij die vriend zo ver geholpen dat hij

kan het is voor de oorlog he, naar Nederland vluchten, en dan vertelt hij dat

zijn vrouw, en drie kleine kinderen ofzo, het is echt zo’n familieman weet je wel.

En die zegt “Je hebt ons allemaal eraan gewaagd, en dan zegt hij: want hij weet hoe zij is, ze

komt zelf ook uit een arbeidersfamilie, “had je dan gewild dat we hem uitgeleverd hadden?” En dan

ziet die vrouw natuurlijk, begrijpt dat ze dat hij opgelucht is dat toch die man weggeholpen is he.