Meneer Schut, wilt u vertellen in wat voor gezin u bent opgegroeid?

Ik had een zuster, en dat was alles. Hier in Delft ben ik geboren en opgegroeid.

Hoe oud was u toen de oorlog begon?

Nou, dat weet ik eigenlijk niet. 1940 was die oorlog begonnen?

U bent uit? 1924? Nee 1925. Dus u was 15. Net 15.

En op een gegeven moment… hoe ging dat, die eerste jaren uit de oorlog?

Nou ik zat dus op de ambachtsschool.

Toen ik zestien jaar was moest ik dus gaan studeren

op de ambachtsschool voor instrumentmaker met metaal.

En toen kwam er een moment dat u bent opgepakt. Hoe ging dat?

Ik moest m’n eigen melden voor de arbeidsinzet. Dat was in Bergenthem, daar moest ik naartoe.

Daar heb ik een vervoerbewijs voor gekregen, maar daar ben ik nooit heen gegaan.

Mijn college van school, die z’n vader woonde op het jaagpad hier in Delft

en die zat in het ondergrondse, en die heb mij aan een duikadres geholpen.

Toen zat ik op de Oude Wetering bij een tandarts ondergedoken, en toen

ben ik vanuit die tandarts naar Medemblik gebracht, door de ondergrondse.

Met hulp van de ondergrondse.

En in Medemblik moest ik m’n eigen melden bij de familie

van Veen, maar ik weet alleen de straat niet meer.

Die hadden twee dochters en een zoon. Daar hebben ze me heen gebracht.

distributiebureau of een gemeentehuis met een afdeling distributie... maar daar kon je niks mee, met zo’n grote bon daar kon je niks mee. Dus op die manier... Ja, daar kon je alleen als je relaties had met een grossier.

Dus dat, die zocht je?

è, dus eh daar konden we, daar konden we de spullen kwijt en ook weer...

En krijgen!

...en krijgen ja het was allemaal heel eenvoudig, maar heel, toch wel heel slim bedacht allemaal. Dus eh, dus eh. Later hebben we nog wel meer meer, maar maar dat was de beste.

(...)

Maar en eh , ik geloof niet dat ie, hij heeft een tijd ook geen gewoon leraar kunnen zijn en het was er blijkbaar, die directeursplaats en hij heeft dat dus goed gedaan. Ja ik weet wel dat ze Lodewijk, hoe heet hij Lodewijk Prins, die daar dus altijd, die daar heel veel was, eh die gaf ook altijd hele slimme en verstandige adviezen, ofschoon ie, ja hij bemoeide zich met dingen waar hij zich niet mee moest bemoeien en hij heeft ons toch in verlegenheid gebracht, doordat bleek dat ie jood, ja we wisten, we wisten dat wel dat ie jood was...

En die was ondergedoken bij...

Was ondergedoken bij Euwe en Euwe deed dat ook, maar nee nee hij was een vergissing geweest hij was niet joods, maar ja toen ik, toen ik zijn persoonskaart bij het archief van de gemeente heb laten lichten, toen kreeg ik dat voor ze hangen en toen heb ik dat meegenomen naar de Verhulststraat en ik zeg oom Lodewijk wie is dit nou? Wie is die smerige jood? (lacht) Eh enne, toen, toen eh zei die ja dat is door een vergissing gekomen. Ik zeg ja je hoeft niet, ja we hebben toen nog een grapje gemaakt enne door te zeggen van eh dat we een lichamelijk onderzoek zouden doen, om te kijken of ie besneden was en toen hebben we dat maar...

Maar wat....

...toen hebben we er maar niet verder over gesproken.

Maar wat waren zijn bemoeienissen daar verder in huis?

Nee, hij deed van alles, weet het niet, hij zorgde ook voor eten en zo en hij was, ja hij was een gediplomeerde bemoeier, maar eh... Best een leuke, ik heb hem later na de oorlog nog wel ontmoet nog een enkele keer, dus eh, maar ik vond...

Had hij bemoeienis ook met die werkzaamheden van Euwe?

Dat dee, nee het ging natuurlijk over het schaken, maar eh, eh, ze, ze...

Was hij een schaakrelatie van...?

Ja hij was een van de grote schakers toen al, he, ja zeker.

Lodewijk Prins ook?

Ja ze zijn geloof ik wel ongeveer gelijk. Ik heb nooit geschaakt, ik weet niet hoe je de stukken moet spelen, maar ik weet, eh, ja, Euwe als groot, ik heb hem wel kampioen zien worden van die van die alcoholist, hoe heette die Aljechin, he? Dat was een bekende schaker, maar ook een minstens zo bekende drinker. Dus dat heb ik wel gevolgd als jongetje ja, ja, maar dat was al weer later.

Was jij. Je hebt hem nooit gevraagd waarom bent u in deze zaak gegaan?

Ik zou graag willen beginnen te praten over de situatie waaruit u kwam voordat u in Kamp Vught terecht kwam. Dus hoe was uw gezinssamenstelling toen de Tweede Wereldoorlog begon. Dus hoe oud was u en hoe was uw gezinssituatie.

Wat de gezinssituatie betreft, dat had ik natuurlijk niet, ik was ongetrouwd. Ik zat in de gevangenis van Scheveningen, naast de Engelenvaart.

Ik bedoel eigenlijk uw ouderlijk huis.

Oh, mijn ouderlijk huis. Ja, wij woonden in Amsterdam. Een gezin, vader, moeder en vier kinderen waarvan ik nummer drie was. Ja, dat was een heel leuk gezin. Oorlogstijd op een tienerleeftijd, grote pret.

Hoe oud was u aan het begin van de oorlog? 1940?

20 denk ik. Nee, nee, 16 aan het begin. Nee, ook niet, kan niet kloppen.

Wat is uw geboortedatum?

1919.

Dus u was 21.

‘Jullie mogen wel kankeren aan de maaltijd, maar maar een kwartier. En verder gaat het gesprek over andere dingen.’ Dus dat was genoemd: de kankerstonde.

U had onderduikers bij u thuis?

En joden. Mijn moeder zelfs een , die was er zelf nooit op gekomen, die waren niet zo dat het zo om gekomen is, die vond dat vanzelfsprekend. Nee, wij hebben zeker vier joden gehad, waarvan er twee permanent zijn gebleven en twee op hun eigen houtje zijn weggegaan en ook gepakt zijn. En niet meer zijn teruggekomen.

Dus in die zin verzette uw gezin zich al tegen de Duitse bezetting, maar u bent daar verder in gegaan begrijp ik?

Met mijn broer. Mijn broer en ik, mijn broer was twee jaar jonger, mijn broer had eigenlijk de contacten, en zo zijn wij gaan Engelandvaren. En als ik daarop terugkijk denk ik dat dat heel erg onverantwoord was. Want wij waren jong en je wilde wat doen natuurlijk. Maar wij zijn terechtgekomen in verkeerde handen en het is dan ook doorgestoken kaart geweest. Provocatie. We zijn gepakt.

U werd verraden?

Wij werden verraden.

…?

p die vissersboot gekomen die ons naar de overkant zou brengen, en aan boord van die vissersboot zijn we gevangen genomen. Regelrecht naar Scheveningen. En dat was mijn voorland voor Vught.

Want hoe lang bent u in Scheveningen geweest?

’n cel, dan valt dat niet mee.’

…?

Ik ben Jaap Mesdag.

En waar bent u geboren en wanneer?

24 januari 1922 in Freeburg, dat is in Zwitserland.

Wilt u mij vertellen uit wat voor gezin u komt en waar was u met dat gezin aan het begin van de 2e Wereldoorlog?

Wij waren met 4 broers. Op 10 mei 1940 waren we met vier broers, uit een industrieel gezin. Mijn vader was werkzaam op een fabriek, ik zat in de 5e klas van de HBS in Hilversum. Wij hadden een prettig gezin, een goed gezinsleven. Goeie contacten onderling, geen ruzie. Ik denk daar met blijdschap aan terug. Hele fijne jeugd gehad.

… toen begon de oorlog, hoe bent u uiteindelijk in kamp Vught toen terechtgekomen? Wat is er in de tussentijd gebeurd?

. Dat is een heel ander zootje natuurlijk.

En toen?

‘43

’s middags laat denk ik, in Vught aangekomen.

U kwam daar dus met de trein aan.

We kwamen met de trein in het station van Vught aan en zijn toen gelopen naar het kamp. Een paar kilometer.

En hoe was het daar, toen u aankwam in het kamp? Hoe zag het er toen uit?

en paar weken geduurd, toen kwamen de pakketten. Toen mochten mensen pakketten ontvangen, en toen veranderde de zaak totaal. Ik kan wel door gaan vertellen, maar…

Nou, ik wil graag nog iets meer horen van de eerste momenten dat u daar aankwam, want kreeg u andere kleding bijvoorbeeld?

ing. Sterk onvoldoende in de winter, want het was toen al behoorlijk koud, maar ja dat is het leven daar, en een soort van petje wat je steeds maar beleefd moet afnemen.

Kreeg u ook een nummer?

Ik had een nummer, dat nummer kan ik blijven onthouden. 1081 en 1082 hadden wij en dat heb ik de hele tijd gehad.

En hoe zagen uw dagen eruit in Vught?

Kunt u even vertellen wie u bent, waar u geboren bent?

te Wereldoorlog.

…

hieën hadden omdat ze niet doorhadden wat een valse hoop het allemaal was. Maar ik herhaal: m’n vader heeft dat echt goed gezien, die wilde daar niet langer blijven.

Maar als kind had je daar wel mee concreet mee te maken? Als je over straat liep, of de vriendjes?

Nou, ik persoonlijk niet, want ik was als kind gewoon een Duits kind zeg maar in de ogen van de rest van de mensen, want ik was daar geboren en getogen. Ze wisten niet eens dat ik een Hollander was,

aar hij is toen aan niervergiftiging overleden. Twee zoons, de oudste zoon die leeft nog, die is tien jaar jonger dan ik, die is 75, daar heb ik nog steeds goed contact mee. Die woont nog daar ergens buiten in een bungalow.

Toen kwam u terug naar Nederland.

Ik was nog nooit in Nederland geweest.

Of ja, toen kwam u naar Nederland inderdaad, hoe was dat voor u?

vertellen?

Ja, vertelt u maar.

rs vooral uit die tijd. Hij nam fournituren natuurlijk af en hout en lijm

n meer.

Maar wist u als kind al dat je vader dat deed?

kwakken zeg maar en afgevoerd worden, dat heb ik dus zelf met eigen ogen gezien.

Wat dacht u toen?

ng ik ’s avonds, want toen zei m’n vader op een gegeven moment: ‘Wil je me helpen?’ Want ik was gewoon als meubelmaker aan het werk

en me natuurlijk helpen, en dan had ik misschien kunnen ontkomen omdat ik een hele snelle jongen was.

geen idee… voor mijn gevoel een paar weken. Maar het kan net zo goed een week geweest zijn. Heel gek.

Meneer Veenstra, wat is het begin geweest, of hoe en wat bent u gevangen genomen tijdens de tweede wereldoorlog?

Breed strand, en toen vlogen op een gegeven moment de kogels om onze oren,

en we zijn plat neergevallen en dat was het einde. Niet naar

Engeland maar de andere kant op.

Juist. En wat had dat voor consequenties? Want u werd opgepakt door de Duitsers?

en wij naar Scheveningen. En het kwam wel in het eerste verhoor te staan aan het eind, dat ik erbij gekomen was door iemand wiens naam ik niet wilde noemen.

Dus dat had consequenties in de gevangenis van Scheveningen.

.

…

…

ed blijven gaan.

Dan wordt er besloten dat u naar het tuchthuis moet. Uiteindelijk bent u in Sachsenhausen terechtgekomen. Maar hoe is die weg verlopen? Hoe ging dat?

ltijd veel te klein zijn, sanitaire voorzieningen niet of heel schaars. Dat is… ja.

Waren dat ook, want u ben van Keulen, Hannover, Hamburg, waren dat allemaal van die veewagens grotendeels? Was dat in uw geval ook?

Nee, dat hebben wij in dat geval niet gehad. Ook van Holland naar het tuchthuis

heb ik wel in een gevangen, maar dat waren als het ware allemaal cellen. Alleen cellen voor 1 waar we met zijn zessen in stonden.

U moest staan.

Dus dat wel. Maar dat waren geen veewagens. En ook verder niet, dat was allemaal treinvervoer met bewaking.

Hoe heeft u dat ervaren? Vooral dat transport, waar had u het met elkaar over, want u zat met meerderen in een ruimte die erg klein was. Hoe is dat verlopen?

Ja, dat weet ik eigenlijk niet zo goed meer.

Ja, ik ben Ben Vlemminx, ik ben geboren 5 september 1926 in Breda.

Kunt u kort vertellen hoe de gezinssituatie bij u was kort voor het begin van de Tweede Wereldoorlog?

was een nakomertje ja.

ïnteresseerd in uw verhaal, kunt u vertellen hoe u in kamp Vught terecht bent gekomen?

ë in de Ardennen, en daar moet dus verraad in het spel zijn geweest.

Want u zat toen in het verzet?

heveningen, en toen hebben ze ons allemaal naar Vught gebracht. Dus zo ben ik in Vught gekomen.

Ik weet dat u geen namen wilt noemen, maar kunt u iets vertellen over het soort verzetswerk dat u deed?

oemen en dat is de achtergrond waarom ik dat niet wil.

é. U kwam aan in Vught, kunt u daar iets over vertellen? Hoe het was om daar aan te komen? Hoe kwam u daar aan bijvoorbeeld?

’n achterhoofd dacht ik dat het 11b of zoiets was. En toen heb ik daar dus ook diverse mensen leren kennen.

. En hoe was het dagelijks leven daar?

n ik kwam bij een zekere groenteboer uit Beverwijk

nen achter de rug was, want ze werden bij bosjes eruit gehaald, toen was er schijnbaar geen tijd meer want toen moesten wij in een ijltempo die veewagens in. En ik werd daar dus ook in gestuwd.

Mag ik nog eventjes? Want wanneer kwam u aan in Kamp Vught, weet u dat nog? Welke maand dat ongeveer was?

ë, was dat niet in juni?

Dat zou zomaar kunnen, dat weet ik niet uit mijn hoofd.

één trein naar dezelfde plaats waren gegaan, naar Sachsenhausen, nou in Sachsenhausen kwam ik erachter dat dat niet was want er waren ook wagons naar Auschwitz en Birkenau en ik ken ze zo al niet meer van buiten.

Want dat was in 5 en 6 september? Met die twee transporten bent u naar Sachsenhausen vervoerd?

Ja.

Bob, de dag van de bevrijding in Amsterdam, heb je daar nog herinneringen aan?

re, al die intochten van de Canadezen en zo, toevallig hier en daar wel wat gezien, maar het was klaar. Enne ik wilde ook graag naar Alkmaar toe, naar mijn moeder toe en die vonden ze nog niet. Maar toen begon het gewone leven weer... in mei 1945. Ik zal het niet vergeten...

En dat gewone leven wat wat, betekende dat je ging studeren.

’n goede student geweest, niet meegenomen, niet meegedaan aan het studentenleven ofschoon dat toen wel vrolijk was en aardig, maar ik had een heleboel dingen voor mij in het hoofd die niet zo vrolijk waren...

Had dat met je ervaring van de oorlog te maken?

Jawel, dat wel, er was toch wel een heleboel, van mensen die niet teruggekomen waren, wat langzamerhand bekend werd, dat maakte niet vrolijk. Dus ik ben heel serieus aan het werk gegaan. Nou dat ging allemaal wel. Niet eh die eh colleges volgen, alles wel Grieks en Latijn en de geschiedenis waren toch beneden wat ik het wilde. Maar ik heb het wel gedaan, maar ik heb wel toen ik het na twee jaar gedaan had voor mijn kandidaatsexamen, wist ik dat ik daar niet meer moest zijn, dus ik heb mijn doctoraal examen, en de studie daarvoor, in Utrecht gedaan. Daar ben ik ook assistent geworden, heb ik ook wat college gelopen, en dat eh dat eh...

Dat vond je plezierig?

Ik heb er niet gewoond in Utrecht, maar ik heb er wel gewerkt.

En wanneer ging je dan naar de Weesperzijde?

’ging op de Weesperzijde wat dus oorspronkelijk wat dus het kantoor van ons illegale werk was, dat werd gewoon woonhuis.

En wie gingen daar wonen?

Jan Hemelrijk en zijn vrouw en zijn zoon, en ik met mijn vriendin. Met Dietje Korstman toen enne dat is een hele tijd geweest.

Ik heb begrepen dat je toen je daar woonde mensen van jullie club kwamen natuurlijk langs, maar dat ook de broer van Karel, Gerard, langs kwam...

Veel!

He?

Veel?

Veel?

Veel kwam hij langs ja.

En al bezig was met De Avonden.

ëlektrificeerd, maar zo’n ouderwetse spreekbuis van ons naar boven en daar was Gerard. Ja, van zijn huis wat toen de Tooropkade heette en later gelukkig weer de Jozef Israelskade, was een klein stuk lopen naar ons huis en daar kwam hij met een al of niet voltooid hoofdstuk en dat voorlezen.

Ik stel gewoon vragen en praat vrijuit wat je wilt vertellen.

En als ik denk van..dan vraag ik het gewoon op gegeven moment

en dan gaat het gewoon weer even een andere kant op dan.

Wij krijgen de kan erbij. Nou dat vind ik heel aardig van je.

Thijs je was, je bent in 1925 geboren hè

Ja

En je was dus vijftien toen de oorlog uitbrak

15 brak de oorlog uit ja

En jij werkte toen bij Rijkswaterstaat? Klopt dat

Nee, nee

Oké

Want ik kwam van de lagere school af en de eerste

werkgever was de Castricummerkrant bij de drukkerij.

En dan verdiende ik 2 gulden en 50 cent.

Daarvandaan, want daar ging ik ook gauw vandaan, ging ik van boeren en tuinders

En toen op een gegeven ogenblik belandde ik in Uitgeest bij een timmerwerk fabriek.

En daar maakte we.. Dat noemden we een stokfabriek omdat ze daar allemaal ja

vlakke stokken maakten, tentstokken, stokken voor schoffels en allemaal dat

Oké

Maar ik stapte daar binnen en ik was altijd aan buitenwerk gewend. Een stof en een herrie.

Wat, hoe oud, wanneer bent u geboren?

1931

1931

Ja.

Ja. Dus u was 9 jaar..

Ik was 9 jaar ja..

Toen de oorlog uitbrak.

Ja, ja.

En u woonde hier?

Ja.

Had u broers of zussen?

Ja ik had 6 zusters en 4 broers. Met mijn ouders woonden we hier dus.

Ja. En u was de jongste of de oudste?

Nee, nee, nee. Ik was de middelste.

Ja. Oké.

De middelste.

Ja. En wat voor een boerderij was dit? Wat voor boerderij? Hadden jullie dieren?

Drijven koeien..

Ja.

Koeien en schapen en nou ja dat was het. Kippen.

Zeg maar even wie je bent

Ik ben Mark van Rossum du Chattel. Ik ben in Leiden geboren in 1924.

En op een gegeven moment woonde u in Alkmaar.

Ja.

En wanneer bent u daar naartoe gegaan?

Mijn vader is in 1938 benoemd tot inspecteur van de werkverschaffing in Alkmaar.

En toen zijn we dus naar Alkmaar verhuisd. En mijn vader is door de Duitsers ontslagen in de oorlog.

En helaas kan ik niet meer.. ik heb wel gezien, want hij is dus door Duitse

instanties ondervraag, en die papieren heb ik gehad, maar ik ben ze kwijt.

En jij bent toen gegaan naar het Mermellius gymnasium.

We kwamen uit Wassenaar, en ik zat op het Rijnlands lyceum, een ontzettend leuke school.

Maar dat vond de rector, meneer Hemelrijk, niet zo geslaagd, dus ik heb de, anders was

ik met mijn echtgenote Bea in de klas gekomen, ik heb de tweede klas moeten overdoen.

En dus, ik ben in ’38 op het gymnasium in Alkmaar gekomen. En ik heb eindexamen gedaan in 1943.

En zat je op het Mermellius bij Bob in de klas?

Nee, want die zat bij Bea in de klas. En dus daar heb ik nooit mee in de klas gezeten.

Maar ik ben heel gauw, waarom dat weet ik niet

meer.. maar met Bob leren kennen, en bevriend geraakt.

En bij mij zat in de klas, die was ook blijven zitten, die had ook bij Bea in de klas gezeten:

Louis Kolf(?). Dat was de zoon van de burgermeester van Weringen(?). En Bob en ik hebben enige

Eerst de feiten. Je naam, je geboortedatum, waar..

Mijn naam is Jaap Lobatto. Ik ben geboren 20 mei 1925 in de Watergraafsmeer.

Tegenwoordig heet dat Amsterdam, maar toen heette het nog Watergraafsmeer en dat is het.

En waar..

Of dat was op de Hoge Weg nummer 32...

En waar woonden...

…of nummer…

…aan de vooravond van de oorlog?

He?

Aan de vooravond van de oorlog, waar woonden jullie toen?

Toen woonden we aan de Johannes Verhulststraat nummer 175.

En die buurt...

Dat was een...

...was dat een gemengd joodse, niet joodse buurt?

Ja dat kun je wel zeggen, eh, eh, ik denk dat ongeveer... 20 procent, nee meer, 30 procent

eh van de bewoners daar joods was, maar om een idee te geven een vier huizen verder aan

dezelfde kant woonde de familie Euwe en schuin aan overkant woonde de familie Bolkestein.

En ging jij om met,,, met de joodse kinderen die in de buurt woonden of met de niet-joodse kinderen?

Ook, maar eh, dat speel...

Wat waren...

Wacht even, wacht even. (gelach)

Ik merk met het vertellen over de school hoe vaag ik eigenlijk ben. Maar gevoelens van een meisje van twaalf, tenminste, zoals ik was, waren vaag. Je ging eigenlijk.. je kon alleen maar die gevoelens opmerken, maar je kon er weinig mee doen. En daarom is in mijn herinnering erg gebleven, wat leraren en leraressen overbrachten als persoon, en niet zozeer wat ze aan lesmateriaal aanreikten.

ïtief op leraren en leraressen reageerden dan: ‘Hoeveel kan ik van haar of hem leren. Wat heeft hij mij te brengen.’ En ik vraag mij af of dat niet erg leeftijdgebonden is.

Zeker in die tijd, waar kinderen nog heel erg kinderen waren, of dat het iets persoonlijks was. Dat vraag ik me af.

Maar dat is dus eigenlijk een gevoelsband, die je met een leraar had, die was van belang.

Ja.

En daartoe was Presser beter in staat dan Jaap Meijer(?).

En Willy Pos heel speciaal voor mij.

Hoezo Willy Pos?

Nou, die gaf Nederlands. Wij woonden aan het eind van de Johannes Verhulststraat, tussen de Vee- en Wasserstraat, en Lomanstraat was daar, met een plein daartussen, het verlengde zo een beetje. En ik kwam dus.. Willy Pos heeft mij trouwens nog bijles gegeven.

Wat gaf hij voor les?

Nederlands. Hij was natuurlijk erg op toneel gericht, hij is ook later directeur van de toneelschool geworden. En.. Ja, dat zijn voor mij hele grote steunpunten geweest, als ik aan die tijd terugdenk.

Dat verhaal dat je vertelde, dat je je met je moeder achter de schoorsteen moest verschuilen. Kun je dat verhaal vertellen, hoe dat ging?

Nee, kan ik niet vertellen. Ik weet het als momentopname.

Wat weet je er dan van?

Alleen wat ik zeg. Dat ik achter die schoorsteen.. en in spanning zaten wat er ging gebeuren.

g?’ En toen heeft-ie ‘Nee’, gezegd. Ook een heldendaad vind ik. Want hij had het natuurlijk heel erg te verduren gekregen als die mensen wel de deur hadden open gemaakt.

Lag jij in bed, en kon je dit horen?

Ik weet niet of ik dit mij herinner van het feit dat Jaap het mij verteld heeft, of dat ik het zelf weet. Dat weet ik niet.

En toen?

Ja. We beginnen met iets simpels. Gewoon waar je geboren bent, en je geboortedatum.

9 februari 1929, hele koude winter. Mijn grootmoeder dacht dat ik dood zou gaan. Maar dat is niet gebeurd, zoals je ziet.

Maar toen woonden jullie..

Hogeweg.

Hogeweg. En later zijn jullie verhuisd?

’34 verhuisd naar de Johannes Verhulststraat, eigenlijk ook weer een bovenhuis, net als op de Hogeweg.

En in de Johannes Verhulststraat, was dat een gemengde buurt. Woonde daar veel joodse families ook, en niet-joodse families? Heb je daar nog een beeld van?

eventueel voor de toekomst zou betekenen.

Maar voor de oorlog, had je vooral joodse vriendinnetjes in de straat, of niet-joodse vriendinnetjes, of ging dat door elkaar?

Nee, ik denk niet dat ik direct joodse vriendinnetjes uit de straat kan opnoemen, nee. En, nouja, zoals je wel weet, was Carootje, eigenlijk in de straat, dus buiten school om doorslaggevend, mijn beste vriendinnetje uit de straat. (beeld springt verder)

Misschien een stukje.

Ja, een stukje. Dus in de Johannes Verhulststraat, had je daar joodse vriendinnetjes?

Ik had geen joodse vriendinnetje, maar ik denk ook dat die niet direct in mijn leeftijd voorradig waren in de straat. Ik had een vriendinnetje, en dat was Carootje Euwe. Wij woonden op 175, en zij woonde op 183. Wij woonden allebei in het bovenhuis. En ik speelde ook veel op straat. En daar had ik weer andere vriendjes en vriendinnetjes uit de buurt.

Waren dat joodse kinderen, of niet-joodse kinderen, of weet je dat niet?

Ik denk dat er niet zo veel joodse kinderen van mijn leeftijd waren, waar ik bevriend mee ben geraakt. Nee, ik kan het me niet herinneren.

En Jodendom thuis. Speelde dat een rol? Hoe zag dat er uit? Wat deden jullie?

Wij deden niet aan joodse feestdagen. Wij vierden met familie samen Sinterklaas en oudejaarsavond. En dat waren hoogtijdagen. Mijn grootvader, opa Lobatto, daarvan wist ik wel, dat die naar de snoge ging, zoals dat heette.

Waarom naar de snoge?

’34 naar de Johannes Verhulststraat zijn verhuisd, en dat mijn vader ziek was, ernstig ziek was, en hij in ’36 is overleden. Dus dat was een heel belangrijk gegeven in mijn jeugd.

En als je vraagt over dat joods zijn. Mijn vader is wel in Oudekerk op de Portugese begraafplaats begraven. Maar ik als kind ben daar niet bij geweest. Ik heb daar niets zelf van meegemaakt. Naderhand heb ik dat kunnen nagaan.

steren zijn Job en Conny hier voor tien dagen neergestreken om nog wat vakantie te houden. Het regent vandaag, maar het zal beter worden. Nou dat is het eigenlijk. Maar kijk ik vind het heel bijzonder dat dit er nog is.

En dit geld dat was bedoeld?

Verder kan ik geen enkele uitleg geven. Ik weet er niet meer van dan hier opstaat.

Nee maar dit geld dat kreeg dus het adres waar jij onder...

’n groot verantwoordelijkheidsgevoel had, dat ze het nodig vonden om de familie Zaanen ook in Breda dit geld te doen toekomen.

Om jou onderduik te verlenen..

Om mij onderduik. En voor welke periode het verder is kan ik niet zeggen.

Weet je welk risico de familie van Zanen liep voor jouw onderduik?

Enorm risico, enorm risico.

Maar wist je toen al wat er gebeurde als mensen werden gepakt? Die dat deden. Die onderduik verleenden aan joden?

We weten dat de mensen gefusilleerd werden. We weten.. maar van de concentratiekampen wist ik weinig. Dat is allemaal meer gekomen na de oorlog, toen dat allemaal meer in beeld kwam.

Maar toen je ondergedoken zat wist je toen wat het gevaar precies van de mensen die dat deden?

Niet precies, nee.

Maar wel dat het gevaarlijk was.

Wel dat het gevaarlijk was.

En had Bob jou ook nog bepaalde regels meegegeven, of gezegd je moet in die omstandigheden dit of dat.

Helemaal niet voor zover ik mij herinner want dat moet je er altijd bijzeggen. Het is wel wat jaartjes geleden.

’n risico nam om mensen onder te laten duiken. Waarom deed hij dat eigenlijk?

Nou hij is begonnen met zijn vader. Zijn vader joods, ouders gescheiden, dus die vader kreeg ook niet meer de bescherming van een gemengd huwelijk. Vader woonde in Amsterdam en toen vader in gevaar kwam en ik weet verder de details niet dat weet Bob natuurlijk het allerbeste, toen is dat aan de gang gegaan, ook met de mensen waarmee hij is gaan samenwerken, en dat hele leraren corps wat daar zat...

Waar zat?

“Schiedamse Bleekneusjes”. Een project van het Gemeentearchief Schiedam in het kader van Erfgoed van de oorlog een project dat subsidie krijgt van het ministerie van WVS. Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer. Het is vandaag 2 december 2009. Ik zit tegenover meneer Dekker.

Wanneer bent u geboren?

Op 11 juli 1935.

è?

Ik ben niet in Schiedam geboren, in Dordrecht ben ik geboren.

Hebt u daar de hele tijd gewoond voordat u naar Schiedam ging?

Ja, in 1940 zijn we naar Schiedam verhuisd, dus ik heb daar een kleine vijf jaar gewoond.

è?

Ja, aan borstkanker. Haar heb ik eigenlijk nooit gekend in de zin dat ik me haar niet voor de geest kan halen.

U hebt helemaal geen herinnering aan haar.

Nee, nee. Ik denk dat ze de laatste twee jaar van haar ziekte in het ziekenhuis heeft gelegen, zodoende.

è?

’39.

Nog net geen 4.

…

U had nog een oudere zus en een broer?

’s dat ik samen met mijn zus loop, maar (…) ik heb daar geen beeld van zelf. (…) Mijn broer is dus anderhalf jaar ouder en die is dus een aantal jaren geleden overleden. En dat meisje zit nu in een verzorgingstehuis, die is 85 geworden dit jaar en die begint een klein beetje vreemd te doen.

Dat mag op die leeftijd, natuurlijk.

Ja.

’39 al. Klopt dat?

“Schiedamse Bleekneusjes”. Een project van het Gemeentearchief Schiedam in het kader van Erfgoed van de oorlog een project dat subsidie krijgt van het ministerie van WVS. Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer. Het is vandaag 6 november 2009. Ik zit tegenover mevrouw Reekers-Lems.

Zoals u hoort, heb ik last van mijn stem. Ik probeer mijn uiterste best te doen om me verstaanbaar temaken. Ik neem aan dat dit gaat lukken.

Tegenover mij zit mevrouw Henny Reekers-Lems. Zij is geboren op 10 november 1935.

Dat klopt.

Wat kunt u zich nog herinneren van de meidagen, de begindagen van de oorlog?

n jaar of twee, drie een kabbelend leventje toch gebleven. (…) Ik zat toen al op de kleuterschool.

ïstraat?

Ik woonde in de Galileistraat, ja.

Hadden jullie een bovenhuis?

Een bovenwoning.

En u was met vijf kinderen?

’n drieën over thuis. Mijn oudste zus en mijn oudste broer, die waren getrouwd.

Wat was de volgorde?

… helemaal in het begin… Ik zeg nou dat mijn broer was getrouwd, maar die is ín de oorlog getrouwd. Ja, zie je dat dat ook…

Hoeveel scheelde u met uw broer en zus?

Ik scheel met mijn zus 18 jaar en tussen mijn broer en mijn zus zat nog een jongetje, die is jong overleden, dus die heb ik niet gekend. Maar mijn broer is nu 86, dus ik scheelde 12 jaar met mijn oudste broer, ja. En dan kwam er nog een broer, die zat heel kort op hem. En dan zat er 9 jaar tussen en toen kwamen dus mijn broer die boven mij zat, anderhalf jaar ouder dan ik, en dan mijn persoontje.

En op het moment dat de oorlog uitbrak was alleen uw zus al weg.

Ja, die was net voor de oorlog getrouwd. Haar baby is geboren tijdens het bombardement van Rotterdam ja, daaromtrent.

Waar woonde die?

Die woonde in Rotterdam-Zuid.

“Schiedamse Bleekneusjes”. Een project van het Gemeentearchief Schiedam in het kader van Erfgoed van de oorlog een project van het ministerie van WVS. Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer. Het is vandaag 17 november 2009. Ik zit tegenover meneer Menke.

Meneer Menke, u bent geboren op 4 april 1937. Waar bent u geboren?

In Schiedam, op de Wattstraat. In de Wattstraat, ja.

En daarna bent u verhuisd?

Naar de Oosterstraat. En van de Oosterstraat ben ik verhuisd naar de Franklinstraat. En van de Franklinstraat ben ik getrouwd, weer terug naar de Wattstraat. En in de Wattstraat hebben we zes jaar gewoond en toen zijn we verhuisd naar de Damlaan. Nog meer?

…) U bent dus geboren in de Wattstraat en daarna naar de Franklin- of de Oosterstraat?

De Oosterstraat.

En in de Oosterstraat hebt u ook de oorlog meegemaakt?

In de Wattstraat heb ik het begin van de oorlog meegemaakt.

U was volgens mij de oudste.

Nee, ik heb een broer boven me.

Hoeveel jaar ouder was hij?

Drie, drie jaren.

Dan bent u de tweede in het gezin. En onder u kwam nog een zus?

Ja. Nee, een broer die dood is.

Hoeveel scheelde die broer met u?

Drie jaar.

U hebt dus een broer van drie jaar ouder en een broer van drie jaar jonger.

Ja.

Uw zus is geboren in 1944?

heb ik last van mijn stem. Ik probeer mijn uiterste best te doen om me verstaanbaar temaken. Ik neem aan dat dit gaat lukken.

U was nog maar 2 jaar toen de oorlog begon?

Ja, ik ben van 6 juni 1938, dus dat is bijna 2 jaar.

Wat zijn uw eerste herinneringen?

‘43. Toen werd ik op de Broersvest, daar woonde ik, naar boven geroepen door de bovenburen, althans mijn ouders, die namen mij mee en toen konden we zo op het dak de vlammenzee zien boven Rotterdam-West.

Was dat het zogeheten vergeten bombardement?

ele bombardement was dus het eerste wat ik in feite meemaakte van de oorlog.

Wat zijn uw verdere herinneringen, bijvoorbeeld de kleuterschool?

- die nog op huisvuil liep - werd gebombardeerd… niet gebombardeerd, maar ondermijnd en in de lucht gevlogen. Dus toen was er helemaal geen stroom meer, ook op school niet.

Even terug naar de kleuterschool. U bent wel naar de kleuterschool gegaan?

Ik ben wel naar de kleuterschool geweest, ja.

Wat herinnert u zich daarvan?

öbelwerk. De kleuterschool was dus niet voorbereiding op lezen en schrijven - lezen en schrijven moest je leren op de lagere school, wat nu de basisschool vanaf groep drie is. Ik heb mijzelf dus lezen en schrijven geleerd.

Hoe hebt u dat gedaan?

Vanuit boeken overgenomen en geluisterd naar wat de mensen zeiden. Mijn vader en moeder konden mij wat dat betreft niet instrueren. Die deden dat niet, want dat moest op school gebeuren. Dus ik heb mijzelf dus maar aangeleerd om met lettertjes zo, met hoofdletters, primitief te schrijven. En lezen ook.

U woonde op de Broersvest.

Ik woonde op de Broersvest boven Schrijver.

Was dat een bovenwoning?

’s Nachts hoorde je het gebrom en zag je dus – hoewel er verduistering was keek ik even opzij – zag je de vliegtuigen overvliegen. Overdag kwamen de Amerikaanse vliegtuigen over om bijvoorbeeld Wilton-Fijenoord te bombarderen. En ook op het Emmaplein is wel eens een bom gevallen.

Wanneer?

“Schiedamse kinderen op stap”. Een project van het Gemeentearchief Schiedam in het kader van Erfgoed van de oorlog een project van het ministerie van WVS. Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer. Het is vandaag 15 september 2009. Ik zit tegenover meneer Van Woerekom.

Meneer Van Woerekom, we zullen eens even starten in de Gorzen, want daar hebt u lange tijd gewoond. Of was het zo dat u ergens anders bent geboren in 1931?

In 1931 ja, in Amsterdam geboren.

En wanneer bent u verhuisd naar Schiedam?

‘41. Mijn vader was bakker en het pand dat ze betrokken dat was een bakkerij geweest, maar die had drie jaren stil gestaan. Dus ze zijn daar opnieuw gestart met een bakkerij-uitrusting van mijn grootvader, die was ook bakker.

Wat was de directe aanleiding om te gaan verhuizen?

begonnen in Schiedam.

Was het zo dat het woonhuis en de bakkerij in hetzelfde pand waren?

Ja, dat liep in elkaar over, zeg maar. De bakkerij met oven was aangebouwd achter het pand, het was een winkelpand met aanbouw.

En woonde u dan boven de bakkerij?

Met mijn broer had ik een kamer, dat was alweer voorbij de bakkerij, zeg maar, van het naastliggende pand een achterkamer. Het was allemaal hutje mutje, want veel ruimte hadden we niet. Het was een winkel met daarachter een woonkamer met bedstee, dan een kleine keuken, en de rest was verbouwd tot bakkerij.

En u sliep dan in het pand ernaast?

Ja, dus je moest altijd de bakkerij door om in onze kamer te komen.

En uw ouders, sliepen die in de bedstee?

Die sliepen dus in de bedstee en ik had nog een jonger zusje, die had een opkamer boven de bakkerij. Daar was nog een kleine kamer.

Dus het gezin bestond uit vader, moeder en drie kinderen?

En drie kinderen, ja.

En wat was de volgorde van de kinderen?

Ik was de middelste. Mijn broer was anderhalf jaar ouder en mijn zusje was vier jaar jonger.

Wat herinnert u zich van de verhuizing naar de Beierlandsestraat?

“Schiedamse kinderen op stap”. Een project van het Gemeentearchief Schiedam in het kader van Erfgoed van de oorlog een project dat subsidie krijgt van het ministerie van WVS. Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer. Het is vandaag 11 september 2009. Ik zit tegenover meneer Landsbergen.

U bent in 1929 geboren, dus u was ongeveer 11 jaar toen de oorlog begon.

Ja.

óór de oorlog? Waar woonde u en wat deed u zoal?

è. Toen de oorlog uitbrak, zat ik op de Mulo in de Nassaulaan, bij de Broeders van Maastricht. En ja, dat heb ik eigenlijk al niet helemaal afgemaakt, doordat in die tijd nogal beslag werd gelegd door de Duitsers op scholen voor inwoning van militairen en dergelijke.

Voordat de oorlog begon, waar woonde u toen?

In de Boerhaavelaan.

Het was een redelijk groot gezin.

Ja, we hadden vader en moeder en zeven kinderen. Vier jongens en drie meiden.

één na jongste?

één na de jongste, ja. En bij ons zat het knelpunt kennelijk doordat er zo weinig eten was.

óór de oorlog maar beginnen. (…) Wat was het beroep van uw vader?

Die was boekhouder.

Waar was hij boekhouder?

één baas gehad.

én baas? Dat is wel heel uitzonderlijk.

– of hij dat ooit gedaan heeft, weet ik niet – dan komt de naam van mijn vader en dan staat erachter staat: boekhouder Molijn.

Ja, ja.

Wie dat gedaan heeft weet ik niet.

óg zit.

“Schiedamse Kinderen op stap”. Een project van het Gemeentearchief Schiedam in het kader van Erfgoed van de oorlog een project dat subsidie krijgt van het ministerie van WVS. Ik ben Caroline Nieuwendijk de interviewer. Het is vandaag 12 oktober 2009. Ik zit tegenover mevrouw Blitz-Homs.

U bent geboren op 1 januari 1931.

Ja, in Rotterdam.

Wanneer bent u naar Schiedam verhuisd?

aar is mijn zusje geboren - mijn zusje Miep, die tweeëneenhalf jaar na mij kwam. Toen werd daar het huis te klein en zijn we naar de Warande gegaan, als ik het goed heb Warande 26 en daar is mijn jongste broertje geboren: Koen.

Hoeveel scheelt hij met u?

’39, januari ’39.

U hebt drie broers en twee zussen?

Juist.

Kunt u vertellen hoe het rijtje is?

’26, mijn zusje Nel is geboren in ’27, ook december. De volgende was mijn broer Hans, die heeft er twee jaar over gedaan, dus die is in januari ’29 geboren. Toen kwam ik, januari ’31, Miep augustus ’33 en Koen januari ’39. En toen woonden we in de Warande, bij de laatste.

Toen u in de Warande woonde, was u ook op een leeftijd dat u naar de kleuterschool ging.

Jazeker wel. We gingen naar de kleuterschool tegenover de molen. De Westermolen is dat geloof ik, bij de Kethelstraat, bij het Kippenbruggetje.

De Walvis?

éél griezelig, een beetje modderig en dan kon je dan onder die boog lopen. Daar ben ik op de kleuterschool geweest.

Het was een katholieke kleuterschool?

…

Hoe heette de katholieke kleuterschool?

…

Ik zal er even over nadenken, volgens mij weet ik het. Wat kunt u zich nog van de kleuterschool herinneren?

O Buchenwald, ich kann dich nicht vergessen, Weil du mein Schicksal bist.

Wer dich verließ, der kann es erst ermessen Wie wundervoll die Freiheit ist!

O Buchenwald, wir jammern nicht und klagen, Und was auch unsere Zukunft sei -

Wir wollen trotzdem "ja" zum Leben sagen, Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Al sinds de machtsovername in 1933

bestonden er in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler concentratiekampen.

De eerste kampen waren klein en hadden vaak geen lang bestaan.

Maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig groeiden het aantal grote kampen snel.

Zo ontstond er een heel netwerk dat zich uitbreidde over Duitsland en het door haar bezette gebied.

Als onderdeel van dit Duitse vernietigingsapparaat werd in 1937

op de Ettersberg bij Weimar concentratiekamp Buchenwald opgericht.

In eerste instantie was dit kamp bestemd als zogenaamd ‘Schutzhaftlager’

voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialisme, hoofdzakelijk communisten.

Daarnaast ook voor meervoudig veroordeelde criminelen, zogenaamde asocialen, Joden, Jehova’s getuigen en homoseksuelen.

En daar heb ik echt ruzie hebben gehad ze hier.

Jij ben gek.

Ik weet niet waar je over praat.

Ik zeg want die 2 jongens die hebben mij misschien net

die paar weken gegeven die nodig had.

O Buchenwald, ich kann dich nicht vergessen, Weil du mein Schicksal bist.

Wer dich verließ, der kann es erst ermessen Wie wundervoll die Freiheit ist!

O Buchenwald, wir jammern nicht und klagen, Und was auch unsere Zukunft sei -

Wir wollen trotzdem "ja" zum Leben sagen, Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Al sinds de machtsovername in 1933

bestonden er in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler concentratiekampen.

De eerste kampen waren klein en hadden vaak geen lang bestaan.

Maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig groeiden het aantal grote kampen snel.

Zo ontstond er een heel netwerk dat zich uitbreidde over Duitsland en het door haar bezette gebied.

Als onderdeel van dit Duitse vernietigingsapparaat werd in 1937

op de Ettersberg bij Weimar concentratiekamp Buchenwald opgericht.

In eerste instantie was dit kamp bestemd als zogenaamd ‘Schutzhaftlager’

voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialisme, hoofdzakelijk communisten.

Daarnaast ook voor meervoudig veroordeelde criminelen, zogenaamde asocialen, Joden, Jehova’s getuigen en homoseksuelen.

Mensen werden zonder vorm van proces opgepakt

en in een concentratiekamp van de rest van de bevolking geïsoleerd.

Tot en met 1939 ging het hierbij om inwoners van het Duitse Rijk.

Maar al direct na het begin van de Tweede Wereldoorlog

werd in de bezette gebieden elke mogelijke vijand opgepakt.

O Buchenwald, ich kann dich nicht vergessen, Weil du mein Schicksal bist.

Wer dich verließ, der kann es erst ermessen Wie wundervoll die Freiheit ist!

O Buchenwald, wir jammern nicht und klagen, Und was auch unsere Zukunft sei -

Wir wollen trotzdem "ja" zum Leben sagen, Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Al sinds de machtsovername in 1933

bestonden er in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler concentratiekampen.

De eerste kampen waren klein en hadden vaak geen lang bestaan.

Maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig groeiden het aantal grote kampen snel.

Zo ontstond er een heel netwerk dat zich uitbreidde over Duitsland en het door haar bezette gebied.

Als onderdeel van dit Duitse vernietigingsapparaat werd in 1937

op de Ettersberg bij Weimar concentratiekamp Buchenwald opgericht.

In eerste instantie was dit kamp bestemd als zogenaamd ‘Schutzhaftlager’

voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialisme, hoofdzakelijk communisten.

Daarnaast ook voor meervoudig veroordeelde criminelen, zogenaamde asocialen, Joden, Jehova’s getuigen en homoseksuelen.

Mensen werden zonder vorm van proces opgepakt

en in een concentratiekamp van de rest van de bevolking geïsoleerd.

Tot en met 1939 ging het hierbij om inwoners van het Duitse Rijk.

Maar al direct na het begin van de Tweede Wereldoorlog

werd in de bezette gebieden elke mogelijke vijand opgepakt.

O Buchenwald, ich kann dich nicht vergessen, Weil du mein Schicksal bist.

Wer dich verließ, der kann es erst ermessen Wie wundervoll die Freiheit ist!

O Buchenwald, wir jammern nicht und klagen, Und was auch unsere Zukunft sei -

Wir wollen trotzdem "ja" zum Leben sagen, Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Al sinds de machtsovername in 1933

bestonden er in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler concentratiekampen.

De eerste kampen waren klein en hadden vaak geen lang bestaan.

Maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig groeiden het aantal grote kampen snel.

Zo ontstond er een heel netwerk dat zich uitbreidde over Duitsland en het door haar bezette gebied.

Als onderdeel van dit Duitse vernietigingsapparaat werd in 1937

op de Ettersberg bij Weimar concentratiekamp Buchenwald opgericht.

In eerste instantie was dit kamp bestemd als zogenaamd ‘Schutzhaftlager’

voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialisme, hoofdzakelijk communisten.

Daarnaast ook voor meervoudig veroordeelde criminelen, zogenaamde asocialen, Joden, Jehova’s getuigen en homoseksuelen.

Mensen werden zonder vorm van proces opgepakt

en in een concentratiekamp van de rest van de bevolking geïsoleerd.

Tot en met 1939 ging het hierbij om inwoners van het Duitse Rijk.

Maar al direct na het begin van de Tweede Wereldoorlog

werd in de bezette gebieden elke mogelijke vijand opgepakt.

O Buchenwald, ich kann dich nicht vergessen, Weil du mein Schicksal bist.

Wer dich verließ, der kann es erst ermessen Wie wundervoll die Freiheit ist!

O Buchenwald, wir jammern nicht und klagen, Und was auch unsere Zukunft sei -

Wir wollen trotzdem "ja" zum Leben sagen, Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Al sinds de machtsovername in 1933

bestonden er in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler concentratiekampen.

De eerste kampen waren klein en hadden vaak geen lang bestaan.

Maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig groeiden het aantal grote kampen snel.

Zo ontstond er een heel netwerk dat zich uitbreidde over Duitsland en het door haar bezette gebied.

Als onderdeel van dit Duitse vernietigingsapparaat werd in 1937

op de Ettersberg bij Weimar concentratiekamp Buchenwald opgericht.

In eerste instantie was dit kamp bestemd als zogenaamd ‘Schutzhaftlager’

voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialisme, hoofdzakelijk communisten.

Daarnaast ook voor meervoudig veroordeelde criminelen, zogenaamde asocialen, Joden, Jehova’s getuigen en homoseksuelen.

Mensen werden zonder vorm van proces opgepakt

en in een concentratiekamp van de rest van de bevolking geïsoleerd.

Tot en met 1939 ging het hierbij om inwoners van het Duitse Rijk.

Maar al direct na het begin van de Tweede Wereldoorlog

werd in de bezette gebieden elke mogelijke vijand opgepakt.

O Buchenwald, ich kann dich nicht vergessen, Weil du mein Schicksal bist.

Wer dich verließ, der kann es erst ermessen Wie wundervoll die Freiheit ist!

O Buchenwald, wir jammern nicht und klagen, Und was auch unsere Zukunft sei -

Wir wollen trotzdem "ja" zum Leben sagen, Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Denn einmal kommt der Tag - Dann sind wir frei!

Al sinds de machtsovername in 1933

bestonden er in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler concentratiekampen.

De eerste kampen waren klein en hadden vaak geen lang bestaan.

Maar vanaf de tweede helft van de jaren dertig groeiden het aantal grote kampen snel.

Zo ontstond er een heel netwerk dat zich uitbreidde over Duitsland en het door haar bezette gebied.

Als onderdeel van dit Duitse vernietigingsapparaat werd in 1937

op de Ettersberg bij Weimar concentratiekamp Buchenwald opgericht.

In eerste instantie was dit kamp bestemd als zogenaamd ‘Schutzhaftlager’

voor politieke tegenstanders van het nationaalsocialisme, hoofdzakelijk communisten.

Daarnaast ook voor meervoudig veroordeelde criminelen, zogenaamde asocialen, Joden, Jehova’s getuigen en homoseksuelen.

Mensen werden zonder vorm van proces opgepakt

en in een concentratiekamp van de rest van de bevolking geïsoleerd.

Tot en met 1939 ging het hierbij om inwoners van het Duitse Rijk.

Maar al direct na het begin van de Tweede Wereldoorlog

werd in de bezette gebieden elke mogelijke vijand opgepakt.